Sporlar bitkilerdeki üreme hücreleridir ; algler ve diğer protistler ; ve mantarlar . Tipik olarak tek hücrelidirler ve yeni bir organizmaya dönüşme yeteneğine sahiptirler. Eşeyli üremedeki gametlerin aksine , üremenin gerçekleşmesi için sporların kaynaşmasına gerek yoktur. Organizmalar sporları eşeysiz üreme aracı olarak kullanırlar . Sporlar bakterilerde de oluşur , ancak bakteri sporları tipik olarak üremede yer almaz. Bu sporlar hareketsizdir ve bakterileri aşırı çevre koşullarından koruyarak koruyucu bir rol oynarlar.
Bakteriyel Sporlar
Bazı bakteriler, çevrede hayatta kalmalarını tehdit eden aşırı koşullarla mücadele etmek için endospor adı verilen sporlar oluşturur. Bu koşullar arasında yüksek sıcaklıklar, kuruluk, toksik enzimlerin veya kimyasalların varlığı ve yiyecek eksikliği yer alır. Spor oluşturan bakteriler, su geçirmez ve bakteriyel DNA'yı kurumaya ve hasara karşı koruyan kalın bir hücre duvarı geliştirir. Endosporlar koşullar değişip çimlenmeye uygun hale gelinceye kadar uzun süre hayatta kalabilirler. Endospor oluşturabilen bakterilerin örnekleri arasında Clostridium ve Bacillus bulunur .
Algler eşeysiz üreme aracı olarak sporlar üretir. Bu sporlar hareketsiz olabilir (aplanosporlar) veya hareketli olabilir (zoosporlar) ve flagella kullanarak bir yerden diğerine hareket edebilirler . Bazı algler eşeysiz veya eşeyli olarak çoğalabilirler. Koşullar uygun olduğunda olgun algler bölünür ve yeni bireylere dönüşen sporlar üretir. Sporlar haploiddir ve mitoz yoluyla üretilir . Koşulların gelişim için elverişsiz olduğu zamanlarda algler, gamet üretmek için cinsel üremeye uğrar . Bu cinsiyet hücreleri birleşerek diploid bir zigospor haline gelir . Zigospor, koşullar yeniden uygun hale gelinceye kadar hareketsiz kalacaktır. Böyle bir zamanda, zigospor haploid sporlar üretmek için mayoz bölünmeye uğrayacaktır .
Bazı alglerin farklı aseksüel ve cinsel üreme dönemleri arasında değişen bir yaşam döngüsü vardır. Bu tür yaşam döngüsüne nesillerin değişimi denir ve bir haploid faz ve bir diploid fazdan oluşur. Haploid fazda gametofit adı verilen bir yapı, erkek ve dişi gametler üretir. Bu gametlerin birleşmesi ile zigot oluşur. Diploid fazda zigot, sporofit adı verilen diploid bir yapıya dönüşür . Sporofit mayoz yoluyla haploid sporlar üretir.
Mantar Sporları
Mantarlar tarafından üretilen sporların çoğu iki ana amaca hizmet eder: dağılma yoluyla üreme ve dinlenme yoluyla hayatta kalma. Mantar sporları tek hücreli veya çok hücreli olabilir. Türlere bağlı olarak çeşitli renk, şekil ve boyutlarda gelirler. Mantar sporları aseksüel veya cinsel olabilir. Sporangiosporlar gibi aseksüel sporlar, sporangia adı verilen yapılarda üretilir ve tutulur . Konidia gibi diğer aseksüel sporlar, hipha adı verilen filamentli yapılar üzerinde üretilir . Cinsel sporlar arasında askosporlar, basidiosporlar ve zigosporlar bulunur.
Çoğu mantar, sporları başarılı bir şekilde çimlenebilecekleri alanlara dağıtmak için rüzgara güvenir. Sporlar üreme yapılarından aktif olarak atılabilir (balistosporlar) veya aktif olarak atılmadan (statismosporlar) salınabilir. Sporlar havaya girdikten sonra rüzgar tarafından başka yerlere taşınır. Nesillerin değişimi mantarlar arasında yaygındır. Bazen çevresel koşullar mantar sporlarının hareketsiz kalmasını gerektirecek şekildedir. Bazı mantarlarda dinlenme dönemlerinden sonra çimlenme, sıcaklık, nem seviyeleri ve bir bölgedeki diğer sporların sayısı gibi faktörler tarafından tetiklenebilir. Dormansi, mantarların stresli koşullar altında hayatta kalmasına izin verir.
Bitki Sporları
Algler ve mantarlar gibi bitkiler de nesil değişimi gösterir. Eğrelti otları ve yosunlar gibi tohumsuz bitkiler sporlardan gelişir. Sporlar sporangia içerisinde üretilir ve çevreye salınır. Yosunlar gibi damarsız bitkiler için bitki yaşam döngüsünün birincil aşaması , gametofit üretimidir (cinsel aşama). Gametofit fazı yeşil yosunlu bitki örtüsünden oluşurken, sporoftye fazı (cinsel olmayan faz) , sapların ucunda yer alan sporangium içinde yer alan sporların bulunduğu uzun saplardan oluşur.
Eğrelti otları gibi tohum üretmeyen damarlı bitkilerde sporoftye ve gametofit nesilleri bağımsızdır. Eğrelti otu yaprağı veya yaprağı olgun diploid sporofiti temsil ederken, yaprakların alt tarafındaki sporangiumlar haploid gametofit haline gelen sporları üretir.
Çiçekli bitkilerde ( kapalı tohumlular) ve çiçeksiz tohum taşıyan bitkilerde, gametofit üretimi hayatta kalmak için tamamen baskın sporoft üretimine bağlıdır. Kapalı tohumlularda çiçek hem erkek mikrosporları hem de dişi megasporları üretir. Erkek mikrosporlar polen içinde bulunur ve dişi megasporlar çiçek yumurtalığında üretilir. Tozlaşmanın ardından mikrosporlar ve megasporlar birleşerek tohumları oluşturur, yumurtalık ise meyveye dönüşür.
Balçık Kalıpları ve Sporozoanlar
Balçık küfleri hem protozoonlara hem de mantarlara benzeyen protistlerdir. Nemli topraklarda, toprak mikroplarıyla beslenen çürüyen yapraklar arasında yaşarken bulunurlar. Hem plazmodiyal cıvık küfler hem de hücresel cıvık küfler, üreme saplarının veya meyve veren gövdelerin (sporangia) üzerinde oturan sporlar üretir. Sporlar çevreye rüzgarla veya hayvanlara bağlanarak taşınabilir. Uygun bir ortama yerleştirildikten sonra sporlar filizlenerek yeni balçık kalıpları oluşturur.
Sporozoanlar, diğer protistler gibi lokomotif yapılara (flagella, cilia, pseudopodia vb.) sahip olmayan protozoon parazitlerdir. Sporozoanlar hayvanları enfekte eden ve spor üretebilen patojenlerdir . Birçok sporozoan yaşam döngüleri boyunca eşeyli ve eşeysiz üreme arasında geçiş yapabilir.
Ahmet TAŞÇI
Fotoğraflar : Dr_Microbe/iStock/Getty Images Plus - https://www.micropia.nl/en/discover/microbiology/spore/ - https://www.micropia.nl/en/discover/microbiology/spore/
Kaynak:Bailey, Regina. "Spores - Reproductive Cells." ThoughtCo, Apr. 5, 2023, thoughtco.com/spores-reproductive-cells-3859771. - Pixabay