Hipparchia statilinus (Hızlı Esmer / Tree Grayling)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Satyrinae alt familyasına ait, kuru ve ağaçlık-çalılık alanların karakteristik kelebeklerinden biri olan Hipparchia statilinus kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Hızlı Esmer" veya İngilizce'de "Tree Grayling" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde (Güney ve Orta Avrupa, Kuzey Afrika ve Batı Asya) yayılış gösterir. Kamuflaj yeteneği ve hızlı uçuşuyla dikkat çeker.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Hipparchia statilinus, kanat üst yüzeyinde açık kahverengiden grimsi kahverengiye değişen bir zemin rengine sahiptir. Bu zemin üzerinde, özellikle ön kanatlarda, bir veya iki adet belirgin siyah, sarı halkalı ve genellikle beyaz çekirdekli göz beneği bulunur. Bu göz benekleri genellikle belirgin ve iridir. Arka kanatlarda ise, göz benekleri daha küçük veya hiç olmayabilir. Kanat kenarları boyunca ince, koyu bir çizgi ve saçaklar mevcuttur. Dişiler genellikle erkeklerden daha büyük ve daha soluk renkli olabilir.

Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre oldukça farklı ve kamuflajlı bir görünüme sahiptir. Arka kanatların alt yüzeyi, gri ve kahverengi tonlarında, ağsı veya mermer desenli, kurumuş ağaç kabuğunu veya toprağı andıran mükemmel bir kamuflaj deseni sergiler. Bu desen, kelebek dinlenirken (kanatlarını kapattığında) yırtıcılardan korunmasına yardımcı olur. Ön kanatların alt yüzeyinde, üstteki göz benekleri daha belirgin olabilir ve turuncumsu bir leke çevreleyebilir. Kanat açıklığı genellikle 50-60 mm civarındadır.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Satyrinae
• Cins (Genus): Hipparchia
• Tür (Species): Hipparchia statilinus (Hufnagel, 1766)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Hipparchia statilinus, Kuzey Afrika'dan (Fas, Cezayir, Tunus) Avrupa'ya (Güney ve Orta Avrupa, İber Yarımadası, Fransa, İtalya, Balkanlar) ve Batı Asya'ya (Türkiye, Kafkasya) kadar uzanan geniş bir Akdeniz ve Batı Palearktik dağılımına sahiptir.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin özellikle Ege, Akdeniz, Marmara, İç Anadolu ve Karadeniz'in iç kesimlerindeki kuru ve açık alanlarda yayılış gösterir. Antalya, Muğla, İzmir, Aydın, Mersin, Adana, Burdur, Isparta, Kahramanmaraş, Kayseri, Sivas, Ankara gibi birçok ilde kaydı bulunmaktadır.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle kuru ve sıcak, kumlu veya kayalık toprakların bulunduğu açık ormanlık alanlar, seyrek çalılıklar, makilikler, kızılçam ormanlarının kenarları, bozkırlar, taş ocakları, terk edilmiş alanlar ve yol kenarları gibi habitatları tercih eder. Genellikle otlak ve çalılıkların bir arada bulunduğu kuru, güneşli ve iyi drenajlı yerlerde bulunurlar. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkileri arasında çeşitli buğdaygiller (Poaceae) familyasından bitkiler, özellikle Brachypodium (Kılıçotu), Festuca (Yumak) ve Bromus (Püsküllü Çayır) türleri bulunur. Yetişkin kelebekler, nadiren çiçeklerden nektar alırlar; daha çok ağaç özsuyu, çürüyen meyveler veya nemli topraktan mineral emerken görülebilirler. Deniz seviyesinden 200 metreden 2000 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Hipparchia statilinus'un yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur. Bu tür, kışı yumurta evresinde geçirir.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkisi olan buğdaygillerin yapraklarına veya doğrudan yere, kuru otların arasına bırakırlar. Yumurtalar kışı bu evrede geçirirler.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, ilkbaharda (Mart-Nisan) konukçu bitkileri olan çeşitli buğdaygiller türleriyle beslenirler. Tırtıllar genellikle yeşilimsi veya kahverengimsi renkte olup, iyi kamufle olmuşlardır. Gece beslenirler ve gündüzleri otların arasında veya toprağın altına gizlenirler.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle toprağın altına veya taşların arasına gizlenirler. Pupa evresi yaklaşık 3-4 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Hipparchia statilinus genellikle yılda tek bir döl verir. Ergin kelebekler çoğunlukla Temmuz'dan Ekim'e kadar uçarlar. Uçuşun zirvesi Ağustos ve Eylül aylarına denk gelir.

Davranış: Bu kelebekler çok hızlı ve alçaktan, zikzaklı bir uçuşa sahiptirler. Genellikle rahatsız edildiklerinde kısa ve hızlı uçuşlar yapar ve ardından ani bir şekilde yere veya bir taşa konarak, kamuflajları sayesinde gözden kaybolurlar. Erkekler bölgeci davranışlar sergiler; uygun bir tepe noktasına veya açık bir alana tüneyerek bölgelerini savunur ve geçen dişi kelebekleri beklerler. Güneşli ve sıcak havalarda oldukça aktiftirler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Hipparchia statilinus, Hızlı Esmer kelebeği, adından da anlaşılacağı gibi hızlı uçuşu ve kuru, ağaçlık-çalılık habitatlara olan özel bağımlılığı ile tanınır. Kanat altındaki mükemmel kamuflaj deseni, doğanın sunduğu eşsiz adaptasyon örneklerinden biridir. Kışı yumurta evresinde geçirmesi ve ardından yaz ortasında ortaya çıkması, yaşam döngüsünün sıcak iklimlere uyum sağladığını gösterir. Bu türün varlığı, kuru orman kenarları, makilikler ve bozkır ekosistemlerinin sağlığı için önemli bir göstergedir. Kentleşme, tarım faaliyetleri ve orman yangınları gibi tehditler, bu hassas habitatlar üzerinde baskı yaratabilir. Bu kelebeğin korunması, Türkiye'nin biyoçeşitliliği ve ekolojik dengesi için hayati öneme sahiptir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Hipparchia statilinus, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkileri olan buğdaygiller türleriyle beslenerek kuru otlak ve ağaçlık-çalılık ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, nadiren çiçeklerden nektar alsalar da, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa ve Akdeniz düzeyinde de "Asgari Endişe" olarak listelenmiştir. Ancak, bazı bölgelerde habitat kaybı ve parçalanması nedeniyle yerel olarak azalmalar gözlemlenebilir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Kuru otlakların, ormanlık alanların ve çalılıkların tarım arazisine dönüştürülmesi, kentleşme, madencilik faaliyetleri (taş ocakları) ve altyapı projeleri, türün yaşam alanlarını ve konukçu bitkilerini olumsuz etkileyebilir.
• Yangınlar: Kuru habitatları ve ormanlık alanları tercih etmesi nedeniyle, orman yangınları türün yaşam alanları için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır.
• İklim Değişikliği: Kurak ve sıcak habitatları tercih etse de, iklim değişikliğinin neden olduğu aşırı kuraklık ve su kaynaklarının azalması, hem konukçu bitkisini hem de kelebeğin kendisini olumsuz etkileyebilir.

Hipparchia statilinus genel olarak yaygın ve stabil bir tür olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için habitatlarının kalitesinin korunması ve konukçu bitkileri olan buğdaygillerin bulunduğu kuru ve açık alanların sürdürülmesi önemlidir. Kırsal peyzajdaki doğal makilikler, çalılıklar ve seyrek ormanlar, bu türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Hızlı Esmer / Tree Grayling (Hipparchia statilinus)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Hızlı Esmer / Tree Grayling / Hipparchia statilinus
• Wikipedia - Hipparchia statilinus
• euroButterflies - Hipparchia statilinus | Tree Grayling
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Hipparchia statilinus
• IUCN Red List - Hipparchia statilinus
• Moths and Butterflies of Europe and North Africa - Hipparchia statilinus