Dilleniidae

Dilleniidae (Geleneksel Bir Bitki Alt Sınıfı)

Bugün, bitki sınıflandırma tarihinde önemli bir yere sahip olan, ancak modern botanikte artık kullanılmayan Dilleniidae adlı geleneksel bir alt sınıf hakkında konuşacağız. Bu alt sınıf, eski sınıflandırma sistemlerinde (özellikle Cronquist sistemi) çok sayıda ve çeşitli çiçekli bitki familyasını bir araya getiriyordu. Ancak, moleküler genetik verilerin gelişimiyle birlikte, bu geniş grubun tek bir evrimsel soydan gelmediği anlaşıldı ve içerdiği familyalar, evrimsel akrabalıklarına göre farklı modern takımlar ve gruplar altında yeniden konumlandırıldı. Yine de, tarihi önemi ve barındırdığı familyaların yaygınlığı nedeniyle bilinmesi gereken bir kavramdır.

1. Taksonomik Sınıflandırma ve Evrimsel Konum

Geleneksel Taksonomik Konum (Cronquist Sistemi)

Dilleniidae, Cronquist sisteminde iki çenekliler (Magnoliopsida) sınıfının büyük alt sınıflarından biriydi. Bu sistemde, genellikle birleşik taç yapraklı (sympetalous) veya bazı durumlarda ayrık taç yapraklı (polypetalous) çiçeklere ve sıklıkla parietal plasentasyona (ovaryumun kenar duvarlarında yumurta taslağı dizilimi) sahip bitkileri içeriyordu. Bu morfolojik özellikler, o dönemde bu geniş grubu bir araya getirmek için kullanılmıştı.

Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
Şube (Phylum): Magnoliophyta (Kapalı Tohumlular / Çiçekli Bitkiler)
Sınıf (Class): Magnoliopsida (İki Çenekliler)
Alt sınıf (Subclass): Dilleniidae (Geleneksel olarak kullanılan bir alt sınıf)

Modern Filogenetik Yaklaşım (APG Sistemi ve Familyaların Yeniden Dağılımı)

Modern filogenetik sınıflandırma sistemleri (örneğin APG IV), bitkileri genetik ve evrimsel akrabalıklarına göre gruplar. Bu sistemlerde, Dilleniidae alt sınıfı artık tanınmamaktadır. Cronquist sisteminde Dilleniidae altında yer alan familyalar, günümüzde çeşitli takımlar ve gruplar altında yeniden dağılmıştır. Örneğin, eskiden Dilleniidae'de yer alan bazı önemli familyalar şimdi şu takımlarda bulunur:

Malvales: (Ebegümecigiller - Malvaceae) pamuk, ebegümeci, bamya
Brassicales: (Turpgiller - Brassicaceae) lahana, brokoli, hardal
Ericales: (Fundagiller - Ericaceae) funda, çay, yaban mersini
Saxifragales: (Taşkesengiller - Saxifragaceae) bazı süs bitkileri
Myrtales: (Mersingiller - Myrtaceae) okaliptüs, mersin (kısmen)
Violales, Theales, Salicales gibi eski takımlar da Dilleniidae'deydi ve bu familyalar şimdi tamamen farklı modern takımlara dağıtılmıştır.

İçerdiği Başlıca Familyalar (Geleneksel Anlamda)

Cronquist sisteminde Dilleniidae çok sayıda familyayı içeriyordu, bunlardan bazıları şunlardır:

Brassicaceae (Turpgiller): Lahana, brokoli, karnabahar, hardal, turp.
Malvaceae (Ebegümecigiller): Pamuk, ebegümeci, hatmi, bamya.
Ericaceae (Fundagiller): Funda, yaban mersini, çay, ormangülü.
Primulaceae (Çuhaçiçeğigiller): Çuha çiçeği.
Violaceae (Menekşegiller): Menekşe.
Theaceae (Çaygiller): Çay bitkisi.
Cactaceae (Kaktüsgiller): Kaktüsler (bazı sistemlerde).

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Eski Dilleniidae alt sınıfına dahil olan familyalar, dünya genelinde son derece geniş bir yayılıma sahiptir. Arktik bölgelerden tropikal ormanlara, çöl ve dağlık alanlara kadar hemen hemen her karasal ekosistemde bulunurlar.

Türkiye florası, bu eski alt sınıfın içerdiği familyalar bakımından çok zengindir. Brassicaceae, Malvaceae, Ericaceae, Primulaceae gibi familyalara ait çok sayıda tür, ülkemizin farklı iklim ve coğrafyalarında yayılış gösterir. Turpgiller ve Ebegümecigiller tarım alanlarının, fundagiller ise orman altı ve çalılık alanların önemli bileşenleridir. İstanbul ve çevresinde de lahana, ebegümeci, çuha çiçeği ve menekşe gibi bu familyaların üyelerine sıkça rastlanır.

2. Geleneksel Ayırt Edici Morfolojik Özellikler

Cronquist sisteminde Dilleniidae'yi bir araya getiren özellikler, günümüzdeki anlayışımıza göre her zaman tüm üyeleri için geçerli veya belirleyici değildir. Ancak, o dönemdeki yaklaşıma göre genel eğilimler şunlardı:

Çiçek Morfolojisi:Birleşik Taç Yapraklar (Sympetalous): Birçok üyede taç yapraklar tabanlarından veya tamamen birleşmiş haldedir.
Parietal Plasentasyon: Ovaryumdaki yumurta taslaklarının ovaryumun dış duvarlarına (parietal) bağlı olması.
Çoğunlukla Stamenlerin Çokluğu: Stamen sayısı genellikle taç yaprak sayısından fazla olabilir.
Yaprak ve Gövde Morfolojisi: Bu alt sınıf, otsu bitkilerden çalılara ve ağaçlara kadar geniş bir yaşam formu yelpazesini kapsadığından, yaprak ve gövde morfolojisinde büyük bir çeşitlilik görülür. Genellikle basit veya loblu yapraklara sahip olabilirler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Dilleniidae, bitki sınıflandırma tarihindeki bir dönüm noktasını temsil eder. Bir zamanlar morfolojik benzerliklerle bir araya getirilen bu devasa grup, modern genetik analizlerle parçalarına ayrılmış ve evrimsel akrabalıklarına göre yeniden düzenlenmiştir. Bu durum, bilimde sürekli gelişen bilginin ve daha doğru sınıflandırma sistemlerine olan ihtiyacın çarpıcı bir örneğidir. Bitkilerin dış görünüşlerinin her zaman onların gerçek akrabalıklarını yansıtmadığını bize gösterir."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi (Geniş Kapsamda)

Eski Dilleniidae alt sınıfının içerdiği familyaların çokluğu ve çeşitliliği göz önüne alındığında, ekolojik ve biyolojik önemleri de oldukça geniştir:

Habitat Tercihi ve Adaptasyon: Bu grup içindeki familyalar, kurak çöllere adapte olmuş kaktüslerden, asidik topraklı orman altlarında yaşayan fundagillere, sulak alanlardaki menekşelere ve tarım arazilerinin temelini oluşturan turpgillere kadar çok çeşitli habitatlara uyum sağlamışlardır.
Ekolojik Rolü:Tozlaşma: Gösterişli çiçekleri sayesinde çok sayıda böcek (arılar, kelebekler vb.) ve diğer hayvanlar için nektar ve polen kaynağı olup, ekosistemlerde önemli tozlaşma hizmetleri sunarlar.
Besin Zinciri: Yaprakları, kökleri veya tohumları birçok otçul hayvan için temel besin kaynağıdır.
Toprak Stabilizasyonu: Çeşitli habitatlarda toprağın tutulmasına ve erozyonun önlenmesine yardımcı olurlar.
Biyoçeşitlilik: Barındırdığı binlerce türle, dünya biyoçeşitliliğine muazzam katkı sağlamışlardır ve halen sağlamaktadırlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları (Geniş Kapsamda)

Eski Dilleniidae alt sınıfının içerdiği familyalar, insanlık için ekonomik ve kültürel açıdan çok büyük öneme sahiptir:

Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Bu grupta hem yaygın olarak tüketilen yenilebilir bitkiler hem de zehirli türler bulunur.
Yenilebilir: Turpgiller (Brassicaceae) familyasından lahana, brokoli, karnabahar, turp, şalgam, kolza gibi sebzeler ve yağ bitkileri; Ebegümecigiller (Malvaceae) familyasından bamya, ebegümeci ve pamuk tohumu yağı; Fundagiller (Ericaceae) familyasından yaban mersini, kızılcık gibi meyveler bu grubun önemli gıda kaynaklarıdır.
Zehirli: Bazı süs bitkileri veya yabani türler (örn. bazı çuha çiçeği türleri cilt tahrişine neden olabilir) toksik bileşikler içerebilir.
Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı:Bazı türler geleneksel tıpta kullanılmıştır (örn. ebegümeci ve hatmi).
Modern tıp için önemli bileşikler (örn. Brassicaceae'deki sülforafan gibi kanser önleyici araştırmalarda incelenen bileşikler) bu familyalarda bulunur.
Diğer Kullanım Alanları:Tarım ve Ekonomik Bitkiler: Pamuk (Malvaceae) gibi lif bitkileri; kolza (Brassicaceae) gibi yağ bitkileri; çay (Theaceae) gibi içecek bitkileri, bu grubun ekonomik olarak en değerli üyelerindendir.
Süs Bitkileri: Menekşe, çuha çiçeği, sardunya (bazı sistemlerde), ebegümeci, ormangülü ve kaktüsler gibi çok sayıda tür, bahçelerde ve iç mekanlarda popüler süs bitkileridir.
Endüstriyel Kullanım: Bitkisel yağlar, lifler, boyalar gibi birçok endüstriyel hammadde sağlar.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Dilleniidae, bir zamanlar bitki çeşitliliğinin muazzam bir kesitini temsil eden bir 'büyük aileyi' andırır. İçerdiği familyalar, sofralarımızdan ilaçlarımıza, giysilerimizden bahçelerimize kadar hayatımızın her alanına dokunan bitkileri barındırır. Modern taksonominin bu grubu 'dağıtması', bilimin doğanın gerçek akrabalık bağlarını keşfetme çabasının bir sonucudur. Bu, bitkileri anlamak için sadece morfolojiye değil, genetik kodlarına da bakmamız gerektiğini gösterir."

5. Koruma Durumu

Dilleniidae alt sınıfı geniş bir yelpazeyi kapsadığından, bu gruptaki türlerin koruma durumu son derece çeşitlidir. Tarım bitkileri gibi bazı türler çok bol miktarda bulunurken, habitat kaybı (tarım, kentleşme), iklim değişikliği, aşırı toplama ve istilacı türlerin rekabeti gibi tehditler nedeniyle nesli tükenme tehlikesi altında olan veya kritik derecede tehlike altında olan çok sayıda tür de bulunmaktadır. Özellikle dar yayılışlı endemikler veya belirli habitatlara bağımlı olan türler risk altındadır.

Bu nedenle, bu eski alt sınıfın içerdiği familyalara ait türlerin korunması, habitatların korunması, sürdürülebilir kullanım ve genel biyoçeşitlilik koruma çabalarıyla doğrudan ilişkilidir. Her türün kendi özel koruma durumu ayrı ayrı değerlendirilmelidir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

Wikipedia – Dilleniidae, Cronquist system, APG System, Brassicaceae, Malvaceae, Ericaceae, Primulaceae, Violaceae.
Plants of the World Online (Kew Gardens) – Bitki taksonomisi ve morfolojisi veri tabanları.
Flora of Turkey and the East Aegean Islands gibi bölgesel flora kaynakları.
IUCN Kırmızı Liste – Bitki türlerinin koruma durumları.
Botany Textbooks and Scientific Journals – Bitki bilimi, taksonomi, filogenetik ve evrim üzerine akademik kaynaklar.