Rhamnaceae (Cehrigiller / Hünnapgiller Familyası)

Bugün, genellikle küçük ağaçlar veya çalılar şeklinde karşımıza çıkan, dikenli yapılarıyla dikkat çeken ve bazıları değerli meyveler veren Rhamnaceae familyası hakkında konuşacağız. Halk arasında cehrigiller veya hünnapgiller olarak bilinen bu familya, içerisinde hünnap (Ziziphus jujuba), cehri (Rhamnus) ve top akasya (Paliurus spina-christi) gibi hem yenilebilir hem de ekolojik açıdan önemli türleri barındırır. Bu familyanın üyeleri, kuru ve kalkerli topraklara iyi adapte olmalarıyla ve bazı türlerinde tıbbi özellikler bulunmasıyla dikkat çeker.

1. Taksonomik Sınıflandırma ve Dağılım

Taksonomik Konum

Rhamnaceae, bitkiler aleminin çiçekli bitkiler (Angiospermae) şubesinin, iki çenekliler (Eudicots) grubunun Rosids çekirdek grubunda yer alan Rosales takımı içinde bir familyadır. Bu familyanın Rosales takımı içindeki konumu, botanikçiler arasında uzun süre tartışılmış ve genetik çalışmalarla netleştirilmiştir.

• Alem (Kingdom): Plantae (Bitkiler)
• Şube (Phylum): Angiospermae (Çiçekli Bitkiler)
• Sınıf (Class): Eudicots (İki Çenekliler)
• Alt Sınıf (Subclass): Rosids (Rosidler)
• Takım (Order): Rosales (Gülgiller Takımı)
• Familya (Family): Rhamnaceae (Cehrigiller / Hünnapgiller)

İçerdiği Başlıca Cinsler

Rhamnaceae familyası, yaklaşık altmış kadar cinsi ve dokuz yüzden fazla türü içerir; en bilinen ve büyük olanları şunlardır:

• Rhamnus (Cehri): Türkiye'de de yaygın olan bir cinstir. Bazı türleri müshil etkili meyveleriyle bilinir.
• Ziziphus (Hünnap): Özellikle hünnap (Ziziphus jujuba) meyvesiyle tanınır.
• Paliurus (Top Akasya / Karaçalı): Özellikle İsa Dikeni (Paliurus spina-christi) türü ile bilinir.
• Ceanothus (Amerikan Leylağı): Kuzey Amerika'ya özgü, gösterişli çiçekleriyle popüler süs çalılarıdır.
• Hovenia (Japon Üzüm Ağacı): Etli meyve sapları yenilebilir.
• Colletia: Güney Amerika'ya özgü, dikenli çalılar.

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Rhamnaceae üyeleri, ılıman bölgelerden tropikal bölgelere kadar dünya genelinde geniş bir yayılıma sahiptir. Özellikle Kuzey Amerika, Doğu Asya ve Akdeniz havzasında tür çeşitliliği fazladır. Genellikle kuru ve kalkerli (kireçli) toprakları tercih ederler.

Türkiye florası, Rhamnaceae familyası türleri bakımından oldukça zengindir. Ülkemizde özellikle Rhamnus (cehri) ve Paliurus (top akasya) cinslerine ait çok sayıda tür doğal olarak yayılış gösterir. Makilik alanların, orman altı katının ve bozkır kenarlarının karakteristik bitkileridirler. Hünnap (Ziziphus jujuba) ise özellikle sıcak iklim bölgelerinde, özellikle Ege ve Akdeniz'de kültürü yapılan önemli bir meyve ağacıdır. İstanbul ve çevresinde de ormanlık alanların kenarlarında, çalılıklarda çeşitli cehri türlerine ve top akasyaya sıkça rastlamak mümkündür.

2. Temel Fiziksel ve Morfolojik Özellikler

Rhamnaceae familyasını tanımlayan temel özellikler şunlardır:

• Genel Büyüme Şekli: Çoğunlukla çalılar veya küçük ağaçlar şeklindedirler. Nadiren otsu veya tırmanıcı formlar da görülebilir. Birçok türün dallarında dikenler bulunur.
• Çiçek Morfolojisi: Çiçekler genellikle küçük, tek tek veya küçük kümeler halinde bulunur. Genellikle radyal (ışınsal) simetrilidirler ve çiçek organları (çanak yaprak, taç yaprak) beşli kısımlar halindedir. Taç yapraklar bazen eksik olabilir veya çok küçüktür. Stamenler taç yapraklarla aynı sayıda olup, karşılıklı dizilmiştir. Belirgin bir nektar diski bulunur.
• Yaprak Morfolojisi: Yapraklar genellikle basit, alternat (ardışık) veya daha az sıklıkla karşılıklı dizilimlidir. Kenarları tam, dişli veya testere dişli olabilir. Birçok türün yaprakları damar boyunca belirgin bir üç ana damar düzenine sahiptir.
• Meyve Tipleri: Meyve genellikle drupe (etli ve çekirdekli meyve) tipindedir. Hünnap meyvesi bu drupe yapısının iyi bir örneğidir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Rhamnaceae familyası, doğadaki 'savaşçı' bitkilerden bazılarını barındırır. Dikenli yapıları, onları otçullara karşı korurken, kuru ve kireçli topraklara olan olağanüstü adaptasyonları, zorlu koşullarda bile hayatta kalabilme yeteneklerini gösterir. Özellikle bazı türlerinin azot fiksasyonu yapabilmesi (Frangula cinsi gibi bazı Rhamnus türlerinde veya Ceanothus cinsinde), bu bitkileri ekosistemlerde toprağın verimliliği açısından önemli kılar, tıpkı baklagiller gibi. Onlar, çoğu zaman gözden kaçan ama ekosistemlerimiz için vazgeçilmez oyunculardır."

3. Ekolojik ve Biyolojik Önemi

• Habitat Tercihi ve Adaptasyon: Rhamnaceae üyeleri, kurak ve yangına eğilimli bölgelerden nemli orman altlarına kadar çeşitli habitatlara adapte olmuşlardır. Kireçli toprakları tolere etme yetenekleri sayesinde fakir topraklarda bile büyüyebilirler.
• Ekolojik Rolü:Besin Zinciri: Meyveleri (toksik olmayan türlerde) kuşlar ve küçük memeliler için önemli bir besin kaynağıdır. Özellikle hünnap, yaban hayatı için değerli bir meyvedir.
• Tozlaşma: Küçük, nektar zengini çiçekleri, arılar ve diğer böcekler için çekicidir, bu da önemli tozlaşma hizmetleri sağlar.
• Toprak Stabilizasyonu: Çalı ve ağaç formları, özellikle eğimli arazilerde toprağın erozyonunu önlemeye yardımcı olur.
• Azot Fiksasyonu: Bazı Rhamnaceae cinsleri (örn. Ceanothus, bazı Rhamnus türleri), köklerinde Frankia bakterileri ile simbiyotik ilişki kurarak atmosferik azotu toprağa bağlama yeteneğine sahiptir. Bu, özellikle besin açısından fakir topraklarda ekosistem için hayati bir besin sağlar.
• İstilacı Türler: Bazı Rhamnus türleri (örn. yaygın cehri, Rhamnus cathartica) ve Frangula alnus (kızılcık cehri), Kuzey Amerika gibi bölgelerde istilacı türler haline gelerek yerel bitki örtüsü ve ekosistemler üzerinde olumsuz etkilere yol açmıştır.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Kullanım Alanları

• Zehirli Mi? Yenilebilir Mi? Rhamnaceae familyasında hem önemli yenilebilir meyveler hem de müshil etkili veya potansiyel olarak toksik olabilecek türler bulunur.
• Yenilebilir: Hünnap (Ziziphus jujuba) meyvesi, taze, kuru veya işlenmiş olarak yaygın bir gıda maddesidir. Tatlı ve besleyicidir. Japon üzüm ağacı (Hovenia dulcis)'nın etli meyve sapları da yenilebilir. Bektaşi üzümü (Ribes), eski sınıflandırmada Rhamnaceae'ye dahil edilse de modern sistemlerde Grossulariaceae familyasındadır; ancak bazı kaynaklarda halen bu bağlantı görülebilir.
• Zehirli/Müshil Etkili: Bazı cehri (Rhamnus) türlerinin meyveleri ve kabukları, antrakinon türevleri içerdiği için güçlü müshil (laksatif) etkileri vardır. Özellikle olgunlaşmamış meyveler veya aşırı tüketim durumunda şiddetli sindirim rahatsızlıklarına yol açabilir. Bu nedenle, tıbbi kullanım dışında tüketimden kaçınılmalıdır.
• Tıp ve Eczacılıkta Kullanımı:Cehri (Rhamnus): Özellikle acı cehri (Rhamnus purshiana - Cascara Sagrada) ve kızılcık cehri (Frangula alnus - Buckthorn) kabukları, kabızlık tedavisinde yaygın olarak kullanılan doğal müshillerin kaynağıdır. Geleneksel tıpta uzun yıllardır kullanılmışlardır.
• Hünnap (Ziziphus jujuba): Meyveleri, geleneksel Çin tıbbında uyku bozuklukları, stres ve sindirim sorunları için kullanılır. Antioksidan özellikleri de araştırılmaktadır.
• Diğer Kullanım Alanları:Süs Bitkisi: Ceanothus (Amerikan Leylağı), top akasya (Paliurus spina-christi) ve bazı hünnap türleri, dikenli yapıları, çiçekleri veya dayanıklılıkları nedeniyle peyzajda süs bitkisi olarak kullanılır.
• Kereste: Bazı büyük Rhamnaceae ağaçları yerel olarak kereste olarak kullanılabilir, ancak ticari olarak çok yaygın değildir.
• Boya: Bazı cehri türlerinin meyveleri ve kabukları, tarihsel olarak sarı ve yeşil boyaların elde edilmesinde kullanılmıştır. Özellikle Rhamnus saxatilis (taş cehri) gibi türlerden sarı boyalar elde edilmiştir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Rhamnaceae familyası, dikenli dış görünüşlerinin ardında birçok ekolojik ve ekonomik değeri barındırır. Hünnapın tatlı meyvelerinden cehrinin müshil etkisine kadar uzanan geniş yelpazesi, bu bitkilerin insan yaşamıyla ne denli iç içe olduğunu gösterir. Özellikle zorlu koşullara adapte olabilme yetenekleri ve bazı türlerinin azot fiksasyonu yapabilmesi, onları ekosistemler için 'gizli kahramanlar' haline getirir. Ancak, istilacı potansiyele sahip türlerin yönetimi, bu familyanın çevresel etkilerini anlamak için kritik öneme sahiptir."

5. Koruma Durumu

Rhamnaceae familyası, çok çeşitli ve geniş yayılıma sahip türleri barındırdığı için, genel bir koruma statüsünden bahsetmek mümkün değildir. Hünnap gibi kültürü yapılan türler bol miktarda bulunurken, habitat kaybı (kentleşme, tarım), aşırı toplama (tıbbi bitkiler için) ve iklim değişikliği gibi tehditler nedeniyle nesli tükenme tehlikesi altında olan veya kritik derecede tehlike altında olan bazı Rhamnaceae türleri de bulunmaktadır. Özellikle dar yayılışlı endemikler veya belirli habitatlara özgü türler risk altındadır.

Diğer yandan, bazı Rhamnus türleri (örn. R. cathartica ve Frangula alnus) bazı bölgelerde ciddi istilacı türler haline gelmiş ve yerel biyoçeşitliliği tehdit etmektedir. Bu durum, familya içindeki türler arasında koruma ve yönetim stratejilerinde farklılıklar gerektirmektedir.

Bu nedenle, Rhamnaceae'nin korunması, hem nadir türlerin bulunduğu doğal habitatların korunması, hem de istilacı türlerin yayılışının kontrol altına alınması ile doğrudan ilişkilidir. Her türün kendi özel koruma durumu ayrı ayrı değerlendirilmelidir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia – Rhamnaceae, Ziziphus jujuba, Rhamnus, Paliurus spina-christi.
• Plants of the World Online (Kew Gardens) – Bitki taksonomisi ve morfolojisi veri tabanları.
• Flora of Turkey and the East Aegean Islands gibi bölgesel flora kaynakları.
• IUCN Kırmızı Liste – Bitki türlerinin koruma durumları.
• Botany Textbooks and Scientific Journals – Bitki bilimi, morfoloji, ekoloji, evrim ve fitokimya üzerine akademik kaynaklar.

Anton Hartinger - Atlas der Alenflora. https://archive.org/details/atlasderalpenflo00hart