Trionyx euphraticus
Trionyx euphraticus – Fırat Kaplumbağası / Mezopotamya Yumuşak Kabuklu Kaplumbağası
Bilimsel Sınıflandırma
Alem: Animalia – Hayvanlar
Şube: Chordata – Kordalılar
Sınıf: Reptilia – Sürüngenler
Takım: Testudines – Kaplumbağalar
Familya: Trionychidae – Yumuşak kabuklu kaplumbağalar
Cins: Trionyx
Tür: Trionyx euphraticus Daudin, 1801
Latince Adın Anlamı
euphraticus, “Fırat Nehri’ne ait” anlamına gelir. Bu ad, türün en belirgin yayılım alanı olan Fırat ve Dicle havzalarına işaret eder.
Tanım ve Morfoloji
Büyük boylu, yumuşak kabuklu bir tatlısu kaplumbağasıdır.
Karapaks (üst kabuk) uzunluğu 40–70 cm, ağırlığı 20–50 kg arasında olabilir.
Karapaks sert kemikli değil; deriyle kaplı, yassı ve esnektir.
Renk genellikle açık zeytin yeşili, gri veya sarımsı kahverengi tonlardadır; üzerinde düzensiz koyu lekeler bulunur.
Baş küçük, boyun uzun ve esnektir; burun ucunda hortum benzeri uzamış burun delikleri belirgindir.
Ayaklar perdelidir ve güçlü tırnaklara sahiptir.
Habitat ve Yayılım
Doğal yaşam alanı Fırat ve Dicle nehir sistemidir.
Türkiye’de özellikle Şanlıurfa, Mardin, Batman, Siirt, Diyarbakır, Hakkâri çevresinde kayıt altına alınmıştır.
Ayrıca Irak, İran ve Suriye’nin bazı bölgelerinde de yayılış gösterir.
Habitatları: nehirler, büyük dere yatakları, sulama kanalları, baraj gölleri ve sazlık kenarlarıdır.
Tercih ettiği alanlar genellikle yumuşak zeminli, su akıntısı düşük ve bolca saklanma alanı olan yerlerdir.
Davranış ve Yaşam Döngüsü
Gündüzcül ve yarı sucul bir türdür.
Sıklıkla su altında saklanır, sadece başını dışarı çıkararak nefes alır.
Tehlike anında çok hızlı hareket eder, saldırgan savunma davranışı sergileyebilir.
Karaya genellikle yumurtlama veya güneşlenme amaçlı çıkar.
Kış uykusu (hibernasyon) yapma davranışı, bölgesel sıcaklıklara bağlı olarak gözlenebilir.
Beslenme
Etçildir (karnivor).
Besinleri:
– Balıklar, kurbağalar, böcek larvaları, yumuşakçalar, tatlısu yengeçleri
– Nadiren sucul bitkiler
– Bazen leş veya avladığı canlıyı bekletip parçalama davranışı gösterir.
Avını uzun boynunu fırlatarak hızlı bir şekilde yakalar.
Üreme Bilgisi
Çiftleşme su içerisinde gerçekleşir.
Dişiler Mayıs–Temmuz arasında karaya çıkarak 15–30 yumurta bırakır.
Yumurtlama alanları: kumlu toprak, dere kenarı yamaçlar veya tarla sınırları.
Kuluçka süresi 55–90 gün arasında değişir.
Yavrular 4–5 cm boyutunda doğar, ilk yıllarında su yüzeyinde avlanmayı öğrenirler.
İnsana Zararlılık Durumu
Doğrudan saldırgan değildir ancak elle tutulduğunda savunma amacıyla güçlü şekilde ısırabilir.
Gagası keskin ve kuvvetlidir, ciddi doku hasarına neden olabilir.
Zehirli değildir, ancak yakın temasta dikkat edilmelidir.
Yerel halk arasında “ısırırsa bırakmaz” şeklinde efsaneler vardır.
Ekolojik Rolü
Nehir sistemlerinde avcı düzeyinde yer alır, özellikle balık ve amfibi populasyonları üzerinde etkilidir.
Suyun dip yapısında yaşayan türlerin kontrolünde rol oynar.
Kendisinden büyük balıklar, kartallar ve tilkiler gibi yırtıcılar tarafından genç yaşta avlanabilir.
Bilimsel Araştırmalarda Kullanımı / Endüstriyel Önemi
Türkiye’nin en az tanınan kaplumbağa türlerinden biridir.
Son yıllarda popülasyon daralması ve habitat kaybı nedeniyle koruma araştırmaları başlamıştır.
Bölgesel fauna çeşitliliğini belirlemede, Trionychidae familyasının genetik çalışmaları için model türdür.
Türkiye’deki Durumu ve Tehditler
– Türkiye’nin sadece Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde doğal olarak yaşar.
– Baraj inşaatları, nehir yataklarının değişimi, sulama kanalizasyonları, yumurtlama alanlarının tarımda kullanılması, plastik ve balık ağlarıyla temas bu türün başlıca tehditleridir.
– Şu anda IUCN tarafından "veri yetersiz" (Data Deficient) olarak sınıflandırılmıştır, ancak yerel ölçekte tehlike altındadır.
Yanlış Bilinenler ve Efsaneler
- Efsane: “Bu kaplumbağa zehirlidir.”
- Gerçek: Zehirli değildir, ancak çenesi güçlü olduğu için savunma amaçlı ısırabilir.
- Efsane: “Sadece Fırat’ta yaşar.”
- Gerçek: Dicle nehrinde ve sulama kanallarında da yayılım gösterir.
- Efsane: “Kara kaplumbağasıyla çiftleşebilir.”
- Gerçek: Bu tür sadece kendi familyası içinde üreyebilir, morfolojik ve genetik olarak tamamen farklıdır.
- Efsane: “Yumuşak kabuk savunmasızdır.”
- Gerçek: Kabuk esnek ama sağlamdır; hızlı yüzüş ve sert ısırıkla etkili şekilde savunur.
Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi
Kaynaklar:
– Daudin, F.M. (1801). Histoire Naturelle des Reptiles
– Baran, İ., Atatür, M.K. (1998). Türkiye Herpetofaunası
– Tok, C.V., Ayaz, D. (2010). Türkiye’de Trionychidae Yayılışı ve Koruma Durumu
– Reptile Database (2024)
– IUCN Red List (2023)
