Falco peregrinus
Falco peregrinus – Gökdoğan
Bilimsel Sınıflandırma
- Alem: Animalia
- Şube: Chordata (Kordalılar)
- Sınıf: Aves (Kuşlar)
- Takım: Falconiformes (Doğanlar)
- Familya: Falconidae (Doğangiller)
- Cins: Falco
- Tür: Falco peregrinus Tunstall, 1771
Latince Adın Anlamı
- Falco: Latince "falx" → orak; kavisli pençeler ve kanca gagaya gönderme
- peregrinus: “Yabancı, göçebe, uzaklardan gelen” anlamında → bu türün göç eden bireyleri ve geniş yayılım alanına gönderme yapar
Tanım ve Morfoloji
- Boy: 34–58 cm
- Kanat açıklığı: 80–120 cm
- Ağırlık:
- Dişi: 900–1500 g
- Erkek: 600–1000 g
- Renk:
- Üst kısımlar: kurşuni mavi-gri
- Alt: beyazımsı zemin üzerinde koyu benekli
- Göz çevresi ve gaga tabanı sarı
- Gaga: Kısa, güçlü ve uç kısmı çengel şeklinde
- Pençeler: Sarı ve çok güçlü, avı anında öldürecek kadar kuvvetli
- Gözler: Büyük, siyah ve derin görüşlü – gece bile net görüş sağlar
Habitat ve Yayılım
- Yayılım: Tüm kıtalarda (Antarktika hariç)
- Türkiye’de:
- Karadeniz kıyıları, Toroslar, Doğu Anadolu, Marmara adaları ve Trakya’da görülür
- Ayrıca İstanbul Boğazı ve Kapadokya'da yuvaladığı raporlanmıştır
- Habitat tercihleri:
- Kayalık uçurumlar, dağlar, deniz kıyısı kayalıkları
- Son yıllarda yüksek şehir binaları ve köprüler → yeni "şehirsel habitat"
Davranış ve Avlanma
- Avlanma stili:
- Dünyanın en hızlı canlısı → dalış sırasında 300–390 km/s'ye ulaşır
- Avını genellikle havada yakalar (kuşlar, güvercinler, serçeler vs.)
- Dalış sırasında kanatlarını gövdeye yapıştırarak "füze gibi" süzülür
- Yırtıcılık:
- Beslenme: %90 kuşlar, ara sıra yarasa ve küçük memeliler
- Üst düzey görme gücü sayesinde çok uzak mesafeden av tespiti yapar
Üreme ve Yaşam Döngüsü
- Eşleşme: Tek eşlidir
- Yuvalama: Doğal oyuklar, kayalık çıkıntılar, yüksek insan yapıları
- Yumurta: 2–4 yumurta; dişi kuluçkaya yatar (29–33 gün)
- Yavru bakımı: Ebeveynler dönüşümlü olarak besler
- Yaşam süresi:
- Doğada 10–15 yıl
- Tutsaklıkta 20 yıla kadar çıkabilir
Ekolojik Rolü
- Zirvedeki yırtıcılardandır → besin piramidinde regülatör rol
- Kuş popülasyonlarını dengede tutar
- Kentlerde güvercin ve karga sayısını kontrol eder
- Avcılık baskısına karşı dirençli olsa da çevre kirliliğinden etkilenir
İnsana Zararlılık Durumu
- İnsana doğrudan hiçbir tehdit oluşturmaz
- Saldırgan davranmaz; insan gördüğünde uzaklaşır
- İnsanla teması genelde şehirlerdeki yuvalar aracılığıyladır
- Küçük evcil kuşları hedef alabilir ama nadirdir
İlk Yardım ve Tıbbi Müdahale
- Doğada temas durumunda saldırı riski düşüktür
- Yavruyu almak ya da yuvaya yaklaşmak ani saldırıya yol açabilir
- Gagalama veya pençe yaraları ciddi olabilir → temizlenmeli, tetanoz riski değerlendirilmeli
- Koruma altındaki bir tür olduğu için müdahale ancak uzman izniyle yapılmalıdır
Tıbbi / Endüstriyel / Bilimsel Kullanım
- Doğrudan tıbbi kullanım yoktur
- Bilimsel rolü yüksek:
- Ekotoksikoloji araştırmalarında biyogösterge → DDT, ağır metal birikimi vs.
- Kentleşme etkileri üzerine davranışsal adaptasyon modellerinde kullanılır
- Tarihsel olarak avcılıkta kullanılmıştır (doğan terbiyesi)
- Özellikle Orta Asya ve Osmanlı’da prestijli bir av kuşu
İlginç Bilgiler ve Kültürel Notlar
- Orta Çağ Avrupa’sında sadece “soyluların kuşu” olarak bilinirdi
- Osmanlı’da “doğanbaşı” unvanı taşıyan saray görevlileri vardı
- Amerika’da şehirlerde “bio-pest control” (biyolojik haşere kontrolü) olarak yüksek binalara yerleştirilir
- Dünya Hız Rekoru: 389 km/s (dalış sırasında ölçülmüş en yüksek hız)
- NASA, aerodinamik araştırmalarında Falco peregrinus’un kanat yapısını referans aldı
Bilimsel Kaynaklar ve Referanslar
- Cade, T.J. (1982). The Falcons of the World
- BirdLife International – Species factsheet
- Türkiye Kuşları – Kirwan & Demirci (2010)
- IUCN Red List (Least Concern, LC)
- Cornell Lab of Ornithology – Peregrine Falcon Profile
- TÜBİTAK – Şehir Yaban Hayatı Gözlem Projesi (2019)
