Hipparchia fatua (Doğu Kızılmeleği / Eastern Rock Grayling)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Satyrinae alt familyasına ait, genellikle kurak, kayalık ve step benzeri habitatlarda bulunan Hipparchia fatua kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Doğu Kızılmeleği" veya İngilizce'de "Eastern Rock Grayling" olarak bilinen bu tür, Doğu Akdeniz'den Orta Asya'ya kadar uzanan geniş bir coğrafi yayılıma sahiptir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Hipparchia fatua, kanat üst yüzeyinde genel olarak koyu kahverengiden grimsi kahverengiye kadar değişen bir zemin rengine sahiptir. Ön kanatların dış kenarına yakın bölgelerde, genellikle bir veya iki adet belirgin siyah göz beneği bulunur. Bu göz beneklerinin etrafında açık renkli (genellikle soluk sarımsı veya turuncumsu) bir halka yer alır. Arka kanatların üst yüzeyinde belirgin bir desen yoktur, ancak bazen dış kenara yakın bölgelerde silik lekeler görülebilir.

Kanat alt yüzeyi ise oldukça karmaşık ve iyi kamufle olmuştur. Arka kanatların alt yüzeyi, kuru otları, kayaları veya ağaç kabuklarını taklit eden gri, kahverengi ve beyaz tonlarda mermer desenlere sahiptir. Bu, kelebeğin dinlenirken yırtıcılardan korunmasına yardımcı olur. Bu tür, özellikle Hipparchia statilinus'a benzerliğiyle bilinir, ancak H. fatua'nın ön kanat alt yüzeyindeki beyaz bant daha düz ve belirgin olma eğilimindedir. Kanat açıklığı genellikle 50-60 mm civarındadır.

Erkek ve dişi bireyler arasında belirgin bir dış görünüş farkı yoktur, ancak dişiler genellikle biraz daha büyük ve renkleri biraz daha soluk olabilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Satyrinae
• Cins (Genus): Hipparchia
• Tür (Species): Hipparchia fatua (Freyer, 1844)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Hipparchia fatua, Balkan Yarımadası'nın güneyinden (özellikle Yunanistan, Bulgaristan), Türkiye'ye, Orta Doğu'ya (Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün, Irak, İran), Kafkasya'ya ve Orta Asya'ya (Türkmenistan, Afganistan) kadar uzanan geniş bir Palearktik dağılıma sahiptir.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin özellikle iç, doğu ve güney bölgelerinde yaygın olarak görülen bir türdür. Ankara, Konya, Kayseri, Sivas, Erzurum, Hakkari, Şanlıurfa, Gaziantep, Antalya, Mersin gibi birçok ilde kayıtları bulunmaktadır.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle kuru ve sıcak, açık ormanlık alanları, çalılıkları, kayalık yamaçları, otlakları, bozkırları ve dağlık alanları tercih eder. Sıklıkla güneşli, taşlık zeminlerde ve seyrek bitki örtüsünün olduğu yerlerde bulunur. Larvalarının beslendiği çeşitli buğdaygiller (Poaceae) familyasından bitkilerin bulunduğu yerleri sever. Deniz seviyesinden 2000 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir. Yetişkin kelebekler nadiren çiçek ziyaret ederler; daha çok nemli topraklardan mineral emmeyi veya ağaç özsuyuyla beslenmeyi tercih ederler.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Hipparchia fatua'nın yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle uçarken veya alçaktan uçarak konukçu bitkisi olan buğdaygillerin (Poaceae) yapraklarına veya saplarına bırakırlar. Yumurtalar genellikle beyazımsı veya açık kahverengi renkte olup, zamanla koyulaşır.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, boş yumurta kabuklarını yedikten sonra konukçu bitkileri olan çeşitli buğdaygiller (Poaceae) türleriyle beslenirler. Başlıca konukçu bitkileri arasında Brachypodium, Festuca, Poa ve diğer ot türleri yer alır. Tırtıllar genellikle kahverengimsi olup, iyi kamufle olmuşlardır. Kış aylarını genellikle tırtıl evresinde kış uykusuna yatarak geçirirler.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle toprağın altına veya kuru otların arasına girerek bir kokon oluştururlar. Pupa evresi yaklaşık 3-4 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Hipparchia fatua genellikle yılda tek bir döl verir. Ergin kelebekler çoğunlukla Haziran ortasından Eylül başına kadar uçarlar ve uçuşun zirvesi Temmuz ayına denk gelir.

Davranış: Bu kelebekler genellikle hızlı ve güçlü bir uçuşa sahiptirler ancak sıcak günlerde ağaç gövdelerinde, kayalar üzerinde veya kuru toprağın üzerinde kanatları kapalı bir şekilde dinlenirken görülürler. Kamuflaj yetenekleri oldukça gelişmiştir ve dinlenirken çevreleriyle mükemmel bir uyum sağlarlar, bu da onları fark etmeyi zorlaştırır. Erkekler eş arayışında aktif olarak uçarlar ve nadiren çiçekleri ziyaret ederler; daha çok çürüyen meyveler, ağaç özsuyu veya nemli topraklardan mineral emmeyi tercih ederler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Hipparchia fatua, kurak ve sıcak habitatların uzmanı olan, mükemmel kamuflaj yeteneğiyle öne çıkan bir kelebek türüdür. Türkiye'nin iç ve doğu bölgelerindeki varlığı, bu bölgelerin kendine özgü bozkır ve dağ ekosistemlerinin sağlığı açısından önemlidir. Buğdaygiller gibi yaygın otları konukçu olarak kullanması yayılışını desteklese de, onun spesifik mikroklima ve arazi yapısı tercihi, habitat bütünlüğünün korunmasını kritik hale getirir. İklim değişikliği ve arazi kullanımındaki değişimler, bu türün geleceği için yakından izlenmesi gereken faktörlerdir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Hipparchia fatua, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, çeşitli ot türleriyle beslenerek otlak ve bozkır ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, nadiren nektar alsalar da, besin zincirinin bir parçası olarak yırtıcılar için besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa'daki popülasyonları da aynı statüde yer almaktadır.
• Bu türün geniş dağılımı ve nispeten geniş habitat toleransı, küresel ölçekte popülasyonlarının korunmasına yardımcı olmaktadır.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Yoğun tarım uygulamaları, meraların terk edilerek çalılıklaşması veya ormanlaşması, şehirleşme ve altyapı projeleri nedeniyle bozkır, otlak ve kayalık habitatlarının tahrip olması veya parçalanması, yerel popülasyonlar üzerinde baskı yaratabilir.
• Yangınlar: Özellikle kuru ve sıcak iklime sahip bölgelerde çıkan orman ve otlak yangınları, türün habitatlarını ve konukçu bitkilerini doğrudan yok edebilir.
• İklim Değişikliği: Uzun vadede iklim değişikliğinin, özellikle sıcaklık artışları ve kuraklık gibi faktörlerin, türün dağılımını ve yaşam döngüsünü etkileyebileceği düşünülmektedir.

Hipparchia fatua yaygın bir tür olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için habitatlarının kalitesinin korunması ve doğru arazi yönetimi uygulamalarının sürdürülmesi önemlidir. Bozkır ve otlak ekosistemlerinin korunması, bu türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia - Hipparchia fatua
• euroButterflies - Hipparchia fatua | Eastern Rock Grayling
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Hipparchia fatua
• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Doğu Kızılmeleği / Eastern Rock Grayling (Hipparchia fatua)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Doğu Kızılmeleği / Eastern Rock Grayling / Hipparchia fatua
• IUCN Red List - Hipparchia fatua
• Butterflies of Bulgaria - Hipparchia fatua
• Moths and Butterflies of Europe and North Africa - Hipparchia fatua