Melitaea cinxia (İparhan / Glanville Fritillary)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Nymphalinae alt familyasına ait, turuncu-kahverengi zemin üzerinde belirgin siyah benekleriyle tanınan Melitaea cinxia kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "İparhan" veya İngilizce'de "Glanville Fritillary" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde yaygın bir dağılıma sahiptir ve habitat parçalanması ve metapopülasyon dinamikleri araştırmalarında önemli bir model organizma olarak kabul edilir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Melitaea cinxia, kanat üst yüzeyinde parlak turuncu veya pas rengi bir zemin üzerinde yoğun, siyah ve dörtgenimsi beneklerle karakterize edilir. Bu benekler, kanatların orta kısımlarında daha düzenli bir "dama tahtası" deseni oluştururken, dış kenarlara doğru daha dağınık olabilir. Ön kanatların apeks (kanat ucu) bölgesinde ve dış kenarlarda daha küçük, koyu benekler bulunur. Kanat kenarları boyunca ince, siyah bir çizgi ve bu çizginin iç kısmında hilal şeklinde turuncu lekeler yer alır.

Kanat alt yüzeyi ise daha açık ve belirgin desenlere sahiptir. Arka kanatların alt yüzeyi, sarımsı-turuncu ve krem renkli bantlar ile ayrılmış, düzenli siyah kahverengi çizgiler ve beyaz benekler içerir. Bu desenler, türün diğer Melitaea türlerinden ayrılmasında önemli bir ayırt edici özelliktir. Kanat açıklığı genellikle 35-45 mm civarındadır.

Erkek ve dişi bireyler arasında belirgin bir cinsel dimorfizm yoktur, ancak dişiler genellikle erkeklerden biraz daha büyük ve kanat renkleri daha mat olabilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Nymphalinae
• Cins (Genus): Melitaea
• Tür (Species): Melitaea cinxia (Linnaeus, 1758)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Melitaea cinxia, Avrupa'nın büyük bir bölümünden (İskandinavya'nın en kuzeyi, İrlanda ve İskoçya'nın çoğu hariç), Kuzey Afrika'ya ve Batı-Orta Asya'ya kadar geniş bir Palearktik dağılıma sahiptir.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin hemen her bölgesinde yayılış gösteren, oldukça yaygın bir türdür. Trakya, Marmara, Batı Akdeniz, Doğu Akdeniz, İç Anadolu, Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinde kayıtları bulunmaktadır.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle kuru otlaklar, yamaç meraları, yol kenarları, orman açıklıkları, çalılıklar, taşlık ve kayalık alanlar, tarlalar ve bağ-bahçeler gibi açık ve güneşli habitatları tercih eder. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkileri arasında Sinir Otu (Plantago) türleri (özellikle Plantago lanceolata ve Plantago major) ve Yavşan Otu (Veronica) türleri bulunur. Ayrıca Kantaron (Centaurea) türlerini de konukçu olarak kullanabilir. Genellikle deniz seviyesinden 2500 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir. Yetişkin kelebekler, nektar toplamak için çeşitli çiçekleri, özellikle sarı, mor ve beyaz renkli olanları (örn. devedikeni, karahindiba, üçgül) ziyaret ederler.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Melitaea cinxia'nın yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkileri olan Sinir Otu (Plantago) veya Yavşan Otu (Veronica) yapraklarının alt yüzeyine, büyük kümeler halinde bırakırlar. Yumurtalar genellikle sarımsı veya açık yeşil renkte olup, 15 gün civarında çatlarlar.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, toplu halde yaşar ve konukçu bitkileri üzerinde ipeksi bir ağ örerek beslenirler. Bu ağ, onları yırtıcılardan ve olumsuz hava koşullarından korur. Tırtıllar genellikle koyu siyah veya füme renginde olup, üzerinde küçük beyaz noktalar ve kahverengi diken benzeri çıkıntılar bulunur. Kış aylarını genellikle 4. veya 5. instar (evre) tırtıl olarak, toplu halde ördükleri ipekli bir yuva içinde kış uykusuna yatarak geçirirler. Kış uykusundan sonra dağılabilir ve tek başlarına beslenmeye devam edebilirler. Tamamen olgunlaştıklarında yaklaşık 25 mm uzunluğa ulaşırlar.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle bitki saplarına veya yaprakların arasına, yere yakın bir yerde gizlenirler. Pupa genellikle parlak ve koyu kahverengi veya siyaha çalan bir renkte olup, üzerinde turuncu lekeler bulunabilir. Pupa evresi yaklaşık 3 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Melitaea cinxia genellikle yılda tek bir döl verir. Ancak, sıcak bölgelerde ve alçak rakımlarda kısmi bir ikinci döl de görülebilir. Ergin kelebekler çoğunlukla Nisan'dan Eylül'e kadar uçarlar ve uçuşun zirvesi Mayıs ve Temmuz aylarına denk gelir.

Davranış: Bu kelebekler hızlı ve zikzaklı bir uçuşa sahiptirler. Genellikle güneşli alanlarda, çiçekli çayırların üzerinde süzülürken veya nektar toplarken görülürler. Dinlenmek için genellikle çiçeklere veya otlara konarlar ve kanatlarını genellikle yarı açık veya tamamen açık tutarlar. Erkekler bölgeci davranışlar sergiler ve bölgelerine giren diğer erkekleri kovalayabilirler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Melitaea cinxia, İparhan, özellikle metapopülasyon ekolojisi üzerine yapılan çalışmalarda önemli bir model türdür. Türkiye'deki geniş yayılışına rağmen, habitatlarının parçalanması ve yoğun tarım uygulamaları, yerel popülasyonları tehdit edebilir. Larvalarının Sinir Otu gibi yaygın bitkilerle beslenmesi, türün adaptasyon yeteneğini gösterse de, habitat bütünlüğünün korunması ve pestisit kullanımının kontrol altında tutulması, bu güzel kelebeğin geleceği için kritik öneme sahiptir. İparhan'ın popülasyon dinamikleri, bize çevresel değişimler hakkında değerli bilgiler sunar."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Melitaea cinxia, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkileri olan Sinir Otu ve Yavşan Otu türleriyle beslenerek otlak ve çayır ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler çeşitli çiçeklerden nektar alarak önemli tozlaşma hizmetleri sunarlar. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar, kertenkeleler, örümcekler ve yaban arıları gibi yırtıcılar için bir besin kaynağı oluştururlar. Ekosistem sağlığını izlemek için kullanılan biyolojik gösterge (bioindicator) türlerden biridir.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa'daki popülasyonları da aynı statüde yer almaktadır. Ancak, Flaman Bölgesi gibi bazı yerlerde "Kritik Derecede Tehlikede" (Critically Endangered) olarak listelendiği de görülmektedir, bu da yerel popülasyonlar için tehditlerin varlığını göstermektedir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Yoğun tarım uygulamaları, meraların terk edilmesiyle çalılıklaşma veya ormanlaşma, şehirleşme ve altyapı projeleri nedeniyle çiçekli otlak ve çayır habitatlarının tahrip olması veya parçalanması, yerel popülasyonlar üzerinde baskı yaratabilir. Bu tür, rahatsız edilen (bozulmuş) habitatlarda yaşamaya eğilimli olsa da, aşırı bozulma ve habitat kaybı olumsuz etki yaratır.
• Pestisit Kullanımı: Tarım alanlarındaki pestisit kullanımı, hem larvaları (özellikle toplu halde yaşadıkları için) hem de yetişkin kelebekleri olumsuz etkileyebilir.
• İklim Değişikliği: Uzun vadede iklim değişikliğinin, özellikle sıcaklık artışları ve değişen yağış rejimleri gibi faktörlerin, türün dağılımını ve yaşam döngüsünü etkileyebileceği düşünülmektedir.

Melitaea cinxia yaygın bir tür olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için habitatlarının kalitesinin korunması ve doğru arazi yönetimi uygulamalarının sürdürülmesi önemlidir. Konukçu bitkilerinin bulunduğu alanların ve çiçekli çayırların devamlılığı, bu türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia - Melitaea cinxia
• euroButterflies - Melitaea cinxia | Glanville Fritillary
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Melitaea cinxia
• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - İparhan / Glanville Fritillary (Melitaea cinxia)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - İparhan / Glanville Fritillary / Melitaea cinxia
• IUCN Red List - Melitaea cinxia (Genel bilgi)
• UK Butterflies - Melitaea cinxia - Glanville Fritillary
• Türkiye Yaban Hayatı - Melitaea cinxia