Nymphalis polychloros (Büyük Kaplumbağa Kelebeği / Large Tortoiseshell)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Nymphalinae alt familyasına ait, turuncu-kahverengi zemin üzerindeki siyah benekleri ve karmaşık desenleriyle tanınan Nymphalis polychloros kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Büyük Kaplumbağa Kelebeği" veya İngilizce'de "Large Tortoiseshell" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde yayılış gösterir. Aglais ve Nymphalis cinsleri arasındaki taksonomik ilişkiler karmaşık olsa da, polychloros yaygın olarak Nymphalis cinsi altında kabul edilir. Bu kelebek de kışı ergin halde geçiren dayanıklı türlerden biridir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Nymphalis polychloros, kanat üst yüzeyinde parlak turuncu-kahverengiden pas kırmızısına kadar değişen bir zemin rengine sahiptir. Kanatlar üzerinde, özellikle ön kanatlarda, büyük, köşeli ve düzensiz siyah benekler ile siyah ve sarımsı tonlarda lekeler bulunur. Ön kanatların ön kenarında (kostalinde) belirgin üç büyük siyah leke ve bir sarımsı alan mevcuttur. Kanatların dış kenarları boyunca siyah bir bant ve bu bandın içinde mavi veya morumsu mavi benekler sıralanır. Bu desenler, türün "kaplumbağa kabuğu" benzeri görünümüne katkıda bulunur. Arka kanatların dip kısımları (bazal bölgeleri) koyu kahverengi veya siyahtır.

Kanat alt yüzeyi ise üst yüzeye göre daha soluktur ve koyu kahverengi bir zemin üzerinde, damarlı ve karmaşık desenlere sahiptir. Göz benekleri belirgin değildir. Kanat açıklığı genellikle 50-65 mm civarındadır, bu da onu oldukça büyük ve güçlü bir kelebek yapar.

Erkek ve dişi bireyler arasında belirgin bir cinsel dimorfizm yoktur, ancak dişiler genellikle erkeklerden biraz daha iri olabilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order):şimdilik Lepidoptera kalsın Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Nymphalinae
• Cins (Genus): Nymphalis
• Tür (Species): Nymphalis polychloros (Linnaeus, 1758)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Nymphalis polychloros, Avrupa'nın büyük bir bölümünden (İskandinavya'nın en kuzeyi, Britanya Adaları'nın çoğu hariç), Kuzey Afrika'ya, Türkiye'ye, Kafkasya'ya ve Orta Asya'ya kadar uzanan geniş bir Palearktik dağılıma sahiptir. Ancak, bazı bölgelerde popülasyonlarında ciddi düşüşler gözlemlenmiştir, özellikle Batı Avrupa'da.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'de yaygın olarak bulunan bir türdür. Özellikle Marmara, Kuzey Ege, İç Anadolu, Karadeniz ve Doğu Anadolu'nun bazı bölgelerinde görülebilir. Eski Dünya Hükümdarı (Nymphalis antiopa) kadar olmasa da, belirli habitatlarda düzenli olarak rastlanır.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle orman kenarları, orman açıklıkları, çalılıklar, meyve bahçeleri, parklar, bahçeler, nehir ve dere kenarları gibi ağaçların ve çalılıkların bulunduğu habitatları tercih eder. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkileri arasında çeşitli ağaç ve çalı türleri bulunur; özellikle Karaağaç (Ulmus), Söğüt (Salix), Kavak (Populus), Huş (Betula), Kiraz (Prunus türleri, özellikle yabani kiraz ve kuşkirazı) ve Armut (Pyrus) türleri başta gelir. Deniz seviyesinden 2500 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir. Yetişkin kelebekler, nadiren çiçeklerden nektar alırlar; daha çok ağaç özsuyu, çürüyen meyveler ve nemli topraktan mineral almayı tercih ederler.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Nymphalis polychloros'un yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur. Bu tür de kışı ergin halde geçiren dayanıklı kelebeklerdendir.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu ağaçlarının genç dallarına veya yapraklarının alt yüzeyine, büyük, düzensiz kümeler halinde bırakırlar. Yumurtalar genellikle sarımsı veya açık yeşil renkte olup, 1-2 hafta içinde çatlarlar.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, toplu halde yaşar ve konukçu ağaçlarının yapraklarıyla beslenirler. Tırtıllar siyah renkte olup, üzerlerinde küçük beyaz veya sarımsı benekler ve uzun, dikenli dallı çıkıntılar bulunur. Yan taraflarında ise belirgin turuncu lekeler veya bantlar yer alır. Toplu halde beslenmeleri, yapraklarda belirgin "iskeletleşme" (yaprak damarlarının kalması) bırakır. Tırtıllar ipeksi bir ağ örerek beslenirler. Tırtıl dönemi yaklaşık 3-5 hafta sürer.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle konukçu ağacının gövdesine, dallarına veya yakındaki bir yapıya asılırlar. Krizalit, kahverengimsi veya grimsi-yeşil renkte olup, bir ağaç kabuğuna veya kurumuş bir dala benzer şekilde kamuflaj sağlar. Pupa evresi yaklaşık 2-3 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Nymphalis polychloros genellikle yılda tek bir döl verir. Kışı ergin halde geçiren bu kelebekler, ilkbaharın ilk güneşli günlerinde (Mart-Nisan) kış uykusundan uyanarak uçmaya başlarlar. Bu bireyler yaz boyunca yavaş yavaş ölürler. Yeni dölün erginleri ise genellikle Temmuz başından Eylül'e kadar ortaya çıkar ve bir sonraki kışa hazırlanmak üzere beslenirler. Bu yeni döl, kışı korunaklı ağaç kovuklarında, odun yığınlarında, garajlarda veya diğer kapalı yerlerde geçirir.

Davranış: Bu kelebekler hızlı ve güçlü bir uçuşa sahiptirler. Genellikle ağaçların etrafında veya ormanlık alanlarda süzülürken görülürler. Dinlenmek için genellikle ağaç gövdelerine, dallarına veya kuru yapraklara konarlar ve koyu renkli kanat alt yüzeyleri sayesinde mükemmel bir kamuflaj sağlarlar. Özellikle ilkbaharda kış uykusundan uyanan bireyler, çiftleşmek ve yumurta bırakmak için aktif olurlar. Ağaç özsuyu akıntılarına, çürüyen meyvelere ve hatta hayvan dışkılarına karşı güçlü bir çekim hissederler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Nymphalis polychloros, Büyük Kaplumbağa Kelebeği, Türkiye'nin ormanlık ve ağaçlık alanlarında karşılaştığımız zarif kelebeklerimizden biridir. Kışı ergin halde geçirebilme yeteneği, onu doğanın zorlu koşullarına adapte olabilen dirençli bir tür yapar. Karaağaç, söğüt ve meyve ağaçları gibi geniş bir konukçu yelpazesine sahip olması, yayılışını destekler. Ancak, Avrupa'da bazı popülasyonlarında görülen düşüşler, habitat kaybı, tarım ilaçları ve iklim değişikliği gibi tehditlerin bu tür üzerindeki potansiyel etkilerini düşündürmektedir. Bu kelebeğin varlığı, sağlıklı orman ekosistemlerinin ve kırsal peyzajların bir göstergesidir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Nymphalis polychloros, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu ağaçlarının yapraklarıyla beslenerek orman ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, ağaç özsuyu ve çürüyen meyvelerle beslenerek bu besin kaynaklarının geri dönüşümüne yardımcı olurlar. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Ancak, Batı Avrupa'nın bazı bölgelerinde (özellikle Britanya Adaları ve Hollanda'da) popülasyonlarında ciddi düşüşler gözlemlenmiş ve bölgesel olarak "Tehlike Altında" (Endangered - EN) veya "Bölgesel Olarak Tükenmiş" (Regionally Extinct - RE) kategorilerinde listelenmiştir. Türkiye'deki durumu "Asgari Endişe" olarak belirtilse de, bazı yerel popülasyonlar habitat bozulmalarına karşı hassas olabilir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Orman tahribatı, eski ormanların ve yaşlı ağaçların kesilmesi, meyve bahçelerinin bakımsız kalması veya kimyasal ilaçlamalar, kentleşme ve ormanlık alanların parçalanması, türün yaşam alanlarını ve konukçu ağaçlarını olumsuz etkileyebilir. Özellikle tırtılların toplu halde yaşadığı ve beslendiği genç ağaçlar ve çalılıklar önemlidir.
• Pestisit Kullanımı: Özellikle ormanlık alanlarda veya meyve bahçelerinde yapılan ağaç ilaçlamaları, larvaları olumsuz etkileyebilir.
• İklim Değişikliği: Uzun vadede iklim değişikliğinin, özellikle kış sıcaklıkları ve ilkbaharın gelişi gibi faktörlerin, türün kışlama stratejisi ve yaşam döngüsü zamanlaması üzerinde etkileri olabilir.
• Hastalıklar: Karaağaç grafik hastalığı gibi konukçu ağaçlarını etkileyen hastalıklar, dolaylı olarak bu kelebeğin popülasyonlarını da etkileyebilir.

Nymphalis polychloros yaygın bir tür olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için habitatlarının kalitesinin korunması ve konukçu ağaç türlerinin varlığının sürdürülmesi önemlidir. Yaşlı ağaçların, orman açıklıklarının ve doğal meyve bahçelerinin korunması, bu türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia - Nymphalis polychloros
• euroButterflies - Nymphalis polychloros | Large Tortoiseshell
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Nymphalis polychloros
• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Büyük Kaplumbağa Kelebeği / Large Tortoiseshell (Nymphalis polychloros)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Büyük Kaplumbağa Kelebeği / Large Tortoiseshell / Nymphalis polychloros
• IUCN Red List - Nymphalis polychloros
• UK Butterflies - Nymphalis polychloros - Large Tortoiseshell
• Moths and Butterflies of Europe and North Africa - Nymphalis polychloros