Pseudochazara anthelea (Anadolu Yalancı Cadısı / White-banded Grayling)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Satyrinae alt familyasına ait, kuru ve kayalık habitatların karakteristik kelebeklerinden biri olan Pseudochazara anthelea kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Anadolu Yalancı Cadısı" veya İngilizce'de "White-banded Grayling" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde, özellikle Doğu Akdeniz ve Orta Doğu coğrafyasında yayılış gösterir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Pseudochazara anthelea, kanat üst yüzeyinde koyu kahverengi veya siyahımsı bir zemin rengine sahiptir. Bu koyu zemin üzerinde, ön kanatlarda belirgin, geniş, beyazımsı veya açık krem rengi bir postdiskal (dış) bant bulunur. Bu bant, türün adını aldığı "beyaz bantlı" özelliğini verir. Ön kanatların apeks (kanat ucu) bölgesinde ve bazen diğer kısımlarda, siyah, beyaz çekirdekli göz benekleri yer alır. Arka kanatlarda da benzer, ancak daha az belirgin bir bant ve göz benekleri bulunabilir. Kanat kenarları boyunca ince, koyu bir çizgi ve saçaklar mevcuttur.

Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre daha soluk ve kamuflaj desenlerine sahiptir. Özellikle arka kanatların alt yüzeyi, bulunduğu kayalık ve taşlık ortamlarla uyumlu, gri-kahverengi veya grimsi-beyaz karışımı, dalgalı ve damarlı bir desene sahiptir. Ön kanatların alt yüzeyinde de belirgin göz benekleri bulunur. Kanat açıklığı genellikle 40-50 mm civarındadır.

Cinsel dimorfizm bu türde belirgindir. Erkeklerin ön kanat alt yüzeyi genellikle daha beyazımsı hakim renge sahipken, dişilerin ön kanat alt yüzeyi daha turuncumsu olabilir ve daha iridirler. Dişilerin kanat desenleri de genel olarak daha silik ve yaygın olabilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Satyrinae
• Cins (Genus): Pseudochazara
• Tür (Species): Pseudochazara anthelea (Hübner, [1823-1824])

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Pseudochazara anthelea, Türkiye, Kıbrıs, Doğu Yunanistan Adaları (Samos, Rodos), Kuzey Irak ve Kürdistan'da yayılış gösterir. Türkiye, türün ana dağılım alanlarından biridir ve hatta tip lokasyonu Türkiye olarak belirtilmiştir.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin hemen her yerinde görülebilen bir türdür, ancak Marmara Bölgesi'nde sadece Bursa'da kaydı bulunmaktadır. Adana, Adıyaman, Afyon, Amasya, Ankara, Antalya, Artvin, Balıkesir, Bilecik, Bingöl, Bolu, Burdur, Bursa, Çankırı, Çorum, Denizli, Diyarbakır, Elazığ, Erzincan, Erzurum, Eskişehir, Gümüşhane, Hatay, Isparta, İçel (Mersin), İzmir, Kars, Kastamonu, Kayseri, Kırşehir, Konya, Kütahya, Malatya, Manisa, Kahramanmaraş, Muğla, Muş, Nevşehir, Niğde, Samsun, Sivas, Tokat, Tunceli, Şanlıurfa, Uşak, Yozgat, Aksaray, Bayburt, Karaman, Kırıkkale gibi birçok ilde kaydı bulunmaktadır. Türün Türkiye'ye özgü bazı alt türleri de mevcuttur; örneğin P. anthelea selcuki (Van Oorschot, 1987) Bitlis, Siirt, Batman, Elazığ ve Sivas'ta endemik olarak bulunur.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle kuru, taşlık ve kayalık yamaçlar, bozkırlar, çalılıklar, makilik alanlar ve seyrek orman açıklıkları gibi açık ve güneşli habitatları tercih eder. Nadiren açık ormanlık alanlarda da görülebilir. Genellikle kireçtaşı arazilerde yaşar. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkileri arasında çeşitli buğdaygiller (Poaceae) familyasından bitkiler (örn. Festuca türleri) bulunur. Türkiye'de ayrıca Işgın (Rheum ribes) bitkisinin de konukçu bitkisi olduğu bildirilmiştir. Yetişkin kelebekler, nektar toplamak için çeşitli çiçekleri, özellikle devedikeni (Silybum marianum) gibi türleri ziyaret ederler. Deniz seviyesinden 100 metreden 2000 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Pseudochazara anthelea'nın yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle uçarken veya alçaktan uçarak konukçu bitkisi olan buğdaygillerin veya ışgın bitkilerinin yakınına, yere veya otların arasına tek tek bırakırlar.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, konukçu bitkileriyle beslenirler. Tırtıllar genellikle kahverengimsi veya grimsi-kahverengi renkte olup, bulunduğu taşlık ortamda iyi kamufle olurlar. Kışı genellikle tırtıl evresinde kış uykusuna yatarak geçirirler. Larvalar, sonbahardan ilkbahara kadar gelişir ve Nisan-Mayıs aylarında (yüksek rakımlarda Mayıs) olgunlaşır.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle toprağın altına veya taşların arasına gizlenirler. Pupa başlangıçta soluk renkte olup, zamanla koyulaşır. Pupa evresi yaklaşık 11 ay kadar sürebilir.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Pseudochazara anthelea genellikle yılda tek bir döl verir. Ergin kelebekler çoğunlukla Mayıs sonundan Ekim başına kadar uçarlar. Dişiler genellikle erkeklerden yaklaşık 2 hafta sonra ortaya çıkar.

Davranış: Bu kelebekler, sıcak ve güneşli havalarda aktif olurlar. Uçuşları hızlı ve dalgalıdır. Genellikle taşlık alanlarda, kayaların üzerinde veya kuru otların arasında dinlenirken görülürler. Erkekler bölgeci davranışlar sergiler ve bölgelerine giren diğer kelebekleri kovalarlar. Kayalar veya diğer belirgin noktalar üzerine tünemeyi ve buralardan çevrelerini gözetlemeyi severler.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Pseudochazara anthelea, Anadolu Yalancı Cadısı, Türkiye'nin kendine özgü coğrafi yapısına çok iyi adapte olmuş bir kelebek türüdür. Özellikle kuru ve taşlık yamaçlardaki varlığı, onu bozkır ve yarı kurak ekosistemlerin önemli bir göstergesi haline getiriyor. Beyaz bantlı görünümü ve dişilerdeki turuncumsu tonlar, onu diğer benzer türlerden ayırt etmeyi kolaylaştırır. Habitatının bozkır ve kayalık alanlarla sınırlı olması, bu türü tarım, madencilik ve yapılaşma gibi insan faaliyetlerinin neden olduğu habitat tahribatına karşı hassas kılmaktadır. Yerel endemik alt türlerinin bulunması, korunmasının önemini daha da artırmaktadır. Bu kelebeğin varlığını sürdürebilmesi için doğal habitatlarının korunması hayati önem taşır."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Pseudochazara anthelea, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkileri olan buğdaygiller ve ışgın gibi bitkilerle beslenerek kuru otlak ve bozkır ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, çiçek ziyaretleriyle (özellikle devedikeni gibi) tozlaşmaya katkıda bulunabilirler. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar, kertenkeleler ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Ancak, bazı bölgesel veya yerel popülasyonlar habitat kaybı ve parçalanması nedeniyle baskı altında olabilir. Türkiye'nin Kırmızı Kitabı'nda da benzer şekilde "Asgari Endişe" olarak belirtilmiştir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Bozkır alanlarının tarım arazisine dönüştürülmesi, aşırı otlatma, kentleşme, yol yapımı, madencilik faaliyetleri (taş ocakları) ve güneş enerjisi santralleri gibi altyapı projeleri, türün kayalık ve kuru otlak habitatlarının yok olmasına veya parçalanmasına neden olabilir.
• Yoğun Otlatma: Aşırı otlatma, konukçu bitkilerinin ve nektar kaynaklarının azalmasına yol açarak türü olumsuz etkileyebilir.
• İklim Değişikliği: Kurak ve sıcak habitatları tercih etmesi nedeniyle, iklim değişikliğinin neden olduğu artan sıcaklıklar ve değişen yağış rejimleri, gelecekte popülasyonları üzerinde olumsuz etki yaratabilir.

Pseudochazara anthelea geniş bir coğrafyaya yayılmış olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için habitatlarının kalitesinin korunması ve doğru arazi yönetimi uygulamalarının sürdürülmesi hayati öneme sahiptir. Bozkır ve kayalık ekosistemlerin korunması, bu türün ve diğer bozkır canlılarının geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Anadolu Yalancıcadısı (Pseudochazara anthelea)
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Pseudochazara anthelea
• IUCN Red List - Pseudochazara anthelea (White-banded Grayling)
• Satyrinae of the Western Palearctic - Pseudochazara anthelea
• Wikipedia - Pseudochazara
• Tarım ve Orman Bakanlığı - Türkiye'deki Kelebeklerin Kırmızı Kitabı
• ResearchGate - Species delimitation in the Grayling genus Pseudochazara (Lepidoptera, Nymphalidae, Satyrinae) supported by DNA barcodes