Pyronia tithonus (Pironiya / Gatekeeper / Hedge Brown)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Satyrinae alt familyasına ait, tarlalarda, yol kenarlarında ve çitlerin yakınında sıkça görülen Pyronia tithonus kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Pironiya" veya İngilizce'de "Gatekeeper" (geçit bekçisi) ya da "Hedge Brown" (çit kahverengisi) olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde, özellikle Avrupa'nın batı ve orta kesimlerinde yayılış gösterir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Pyronia tithonus, kanat üst yüzeyinde parlak turuncu bir zemin üzerinde geniş, kahverengi bir dış kenar bandı ile karakterize edilir. Ön kanatların apeks (kanat ucu) bölgesinde, çift beyaz çekirdekli belirgin bir siyah göz beneği bulunur; bu göz beneği, bazen "sekiz" şekilli olarak tanımlanır. Arka kanatlarda da genellikle bir veya daha fazla küçük siyah göz beneği görülebilir. Erkeklerde ön kanatların ortasında, belirgin bir androconia (koku pullarından oluşan kahverengi bir bant) bulunur.

Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre daha soluktur. Ön kanatlar turuncu-kahverengi, arka kanatlar ise grimsi-kahverengi bir zemin rengine sahiptir. Alt yüzde, üstteki göz beneklerinin daha küçük ve silik versiyonları bulunur. Kanat açıklığı genellikle 34-48 mm civarındadır, dişiler erkeklerden biraz daha büyük olabilir.

Cinsel dimorfizm belirgindir. Erkeklerin ön kanatlarında belirgin kahverengi androconia bandı varken, dişilerde bu bant bulunmaz ve genellikle daha büyük olurlar.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• Sınıf (Class): Insecta (Böcekler)
• Takım (Order): Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Satyrinae
• Cins (Genus): Pyronia
• Tür (Species): Pyronia tithonus (Linnaeus, 1771)

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Pyronia tithonus, Güney İngiltere ve Galler'den başlayarak Orta ve Güney Avrupa'ya, Polonya'nın güneyinden Yunanistan'a ve Türkiye'ye kadar uzanan geniş bir yayılıma sahiptir. Ayrıca Fas'ın küçük bir bölgesinde ve Korsika ile Sardinya adalarında da bulunur.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'de yaygın bir türdür. Özellikle Marmara, Ege, Akdeniz ve İç Anadolu bölgelerinde sıkça rastlanır. Kayıtları arasında İstanbul, Antalya, Isparta gibi iller de bulunmaktadır.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle yol kenarları, çitler, otlaklar, fundalıklar, orman açıklıkları, bahçeler ve kırsal alanlardaki çalılıklar gibi açık ve çiçekli habitatları tercih eder. Genellikle alçak bitki örtüsü ve çalılarla kaplı, güneşli alanlarda yaşar. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkileri arasında çeşitli buğdaygiller (Poaceae) familyasından bitkiler bulunur; özellikle Koyun Yumağı (Festuca), Yıllık Çayır Otu (Poa annua), Domuz Ayrığı (Dactylis glomerata), Kılıçotu (Brachypodium) ve Çok Yıllık Çim (Lolium perenne) türleri başta gelir. Yetişkin kelebekler, nektar toplamak için çeşitli çiçekleri, özellikle Böğürtlen (Rubus fruticosus), Devedikeni (Cirsium) ve Kekik (Thymus) gibi türleri ziyaret ederler. Deniz seviyesinden 1500 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Pyronia tithonus'un yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle uçarken veya alçaktan uçarak konukçu bitkisi olan buğdaygillerin yapraklarının üzerine veya yere tek tek bırakırlar. Yumurtalar genellikle açık yeşil veya sarımsı renkte olup, 1-2 hafta içinde çatlarlar.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, konukçu bitkileri olan çeşitli buğdaygiller türleriyle beslenirler. Tırtıllar genellikle yeşil renkte olup, sırtlarında daha koyu bir çizgi ve yanlarında ince, beyaz bir çizgi bulunur. Kışı genellikle genç tırtıl evresinde kış uykusuna yatarak geçirirler. Gece beslenirler ve gündüzleri otların arasında gizlenirler.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle toprağın altına veya otların arasına, yere yakın bir yerde gizlenirler. Krizalit genellikle açık kahverengi veya yeşilimsi olup, kamuflaj sağlar. Pupa evresi yaklaşık 2-3 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Pyronia tithonus genellikle yılda tek bir döl verir. Ergin kelebekler çoğunlukla Temmuz'dan Eylül'e kadar uçarlar. Uçuşun zirvesi Temmuz sonu ve Ağustos başı olarak gerçekleşir.

Davranış: Bu kelebekler genellikle alçaktan, yavaş ve dalgalı bir uçuşa sahiptirler. Güneşli alanlarda, yol kenarlarındaki veya çitlerin yanındaki çiçekler üzerinde nektar toplarken veya dinlenirken sıkça görülürler. Dinlenmek için genellikle kanatlarını tamamen veya yarı açık tutarak parlak turuncu renklerini sergilerler. Erkekler bölgeci davranışlar sergilemezler; bunun yerine dişi bulmak için sürekli olarak uçarlar.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Pyronia tithonus, Pironiya, Türkiye'de ve Avrupa genelinde oldukça yaygın ve kolay gözlemlenebilen bir türdür. Parlak turuncu rengi ve kanatlarındaki belirgin göz beneği, onu diğer Satyrinae türlerinden ayırır. Yol kenarları ve çitler gibi insan etkisi altındaki habitatlara uyum sağlayabilmesi, türün adaptasyon yeteneğini gösterir. Ancak, habitat parçalanması ve yoğun tarım uygulamalarının buğdaygillerin bulunduğu alanları azaltması, yerel popülasyonlar için risk oluşturabilir. Bu kelebeğin varlığı, sağlıklı kırsal ekosistemlerin bir işaretidir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Pyronia tithonus, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkileri olan çeşitli buğdaygiller türleriyle beslenerek otlak ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, çeşitli çiçeklerden nektar alarak önemli tozlaşma hizmetleri sunarlar. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Bu, popülasyonlarının genel olarak stabil olduğu ve yakın bir küresel tehdit altında olmadığı anlamına gelir. Avrupa ve Türkiye'deki popülasyonları da genellikle aynı statüde yer almaktadır. Bazı bölgelerde (örn. İrlanda) "Tehdit Altına Yakın (Near Threatened)" olarak listelense de, genel eğilim popülasyonlarının istikrarlı olduğunu göstermektedir. Birleşik Krallık'ta ise iklim değişikliği nedeniyle kuzeye doğru yayılışını artırdığı gözlemlenmiştir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Yoğun tarım uygulamaları, yol kenarlarındaki doğal bitki örtüsünün temizlenmesi, çitlerin kaldırılması ve kentleşme, türün yaşam alanlarını ve konukçu bitkilerini olumsuz etkileyebilir.
• Pestisit Kullanımı: Tarım alanları ve bahçelerde kullanılan pestisitler, hem larvaları hem de yetişkin kelebekleri olumsuz etkileyebilir.
• İklim Değişikliği: Bazı bölgelerde yayılış alanını genişletmesine neden olsa da, aşırı sıcak dalgaları veya kuraklık gibi ekstrem hava olayları yerel popülasyonlar üzerinde olumsuz etki yaratabilir.

Pyronia tithonus yaygın ve adaptif bir tür olsa da, özellikle yerel popülasyonlar için habitatlarının kalitesinin korunması ve konukçu bitkileri olan buğdaygillerin bulunduğu alanların sürdürülmesi önemlidir. Kırsal peyzajdaki çitler, yol kenarları ve doğal otlaklar, bu türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Pironiya / Gatekeeper (Pyronia tithonus)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Pironiya / Gatekeeper / Pyronia tithonus
• Wikipedia - Pyronia tithonus
• euroButterflies - Pyronia tithonus | Gatekeeper
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Pyronia tithonus
• IUCN Red List - Pyronia tithonus
• UK Butterflies - Pyronia tithonus - Gatekeeper
• Butterflies of France - Pyronia tithonus