Harika bir Hymenoptera grubu daha inceliyoruz: Tenthredinoidea. Bu, Hymenoptera takımının daha ilkel kabul edilen alt takımlarından biri olan Symphyta (Testereli Arılar) içerisinde yer alan en büyük ve en çeşitli üstfamilyadır. Tenthredinoidea üyeleri, adlarını dişli veya "testereli" görünümlü yumurtlama borularından alırlar ve larvaları genellikle bitki yapraklarıyla beslenen tırtıl benzeri canlılardır.

Apocrita (dar belli zar kanatlılar, yani Aculeata ve Parasitica) gruplarından farklı olarak, Tenthredinoidea üyelerinde göğüs ile karın arasında belirgin bir "eşekarısı beli" (petiyol) bulunmaz; karın, göğüse geniş bir şekilde bağlanır. Bu özellik, onları morfolojik olarak tırtıllara benzeyen larvaları gibi, diğer Hymenoptera üyelerinden ayıran temel bir özelliktir.

Tenthredinoidea Üstfamilyası (Testereli Arılar)

Bilimsel Sınıflandırma

• Alem: Animalia – Hayvanlar
• Şube: Arthropoda – Eklembacaklılar
• Sınıf: Insecta – Böcekler
• Takım: Hymenoptera – Zar Kanatlılar
• Alt Takım: Symphyta – Testereli Arılar
• Üstfamilya: Tenthredinoidea

Tanım ve Genel Özellikler

Tenthredinoidea, Hymenoptera takımının Symphyta alt takımının en büyük ve en kapsamlı üstfamilyasıdır. Dünya genelinde 6.000'den fazla tanımlanmış türü barındırır ve en büyük familyası Tenthredinidae'dir. Bu grubun temel özellikleri şunlardır:

• Testereli Yumurtlama Borusu (Ovipositor): Dişi bireylerin yumurtlama borusu (ovipositor), testere benzeri tırtıklı bir yapıya sahiptir. Bu yapı, bitki dokularını (yapraklar, gövdeler, meyveler) kesmek ve yumurtalarını bitkinin içine yerleştirmek için kullanılır. Adlarını buradan alırlar.
• Larvaların Beslenme Şekli: Tenthredinoidea larvalarının çoğu, bitkilerle beslenen fitofaj canlılardır. Genellikle bitki yapraklarını kemirerek beslenirler ve görünüş olarak Lepidoptera (kelebek ve güveler) larvalarına (tırtıllarına) benzerler. Ancak, testereli arı larvalarında genellikle altıdan fazla çift karın bacağı (yalancı bacaklar) bulunur ve bu yalancı bacaklarda kancalar yoktur (Lepidoptera tırtıllarında ise yalancı bacak sayısı altıdan azdır ve kancaları vardır).
• "Eşekarısı Beli" Yokluğu: Yetişkin bireylerin vücut yapısında, karınlarının göğüse geniş bir şekilde bağlandığı görülür. Apocrita'da görülen belirgin "eşekarısı beli" (petiyol) Tenthredinoidea'da bulunmaz.
• Gelişim: Tam başkalaşım (holometabolizm) geçirirler: yumurta, larva, pupa, ergin.

Tenthredinoidea İçindeki Başlıca Familyalar

Tenthredinoidea üstfamilyası içinde birçok familya bulunur, ancak en bilinen ve türce zengin olanı Tenthredinidae'dir. Diğer önemli familyalar şunlardır:

• Tenthredinidae (Yaygın Testereli Arılar):Tenthredinoidea'nın en büyük familyasıdır.
• Larvaları genellikle çeşitli otsu bitkilerin, çalıların ve ağaçların yapraklarında beslenirler. Bu familya içinde geniş bir konukçu bitki yelpazesi bulunur.
• Birçok tür, larvaları bitki yapraklarında toplu halde beslendiği için "yaprak arıları" veya "siyah yaprak arıları" olarak da bilinir.
• Yetişkinler genellikle çiçek nektarı veya polenle beslenirler ve bazıları yırtıcı olabilir.
• Cimbicidae (Kulüp Antenli Testereli Arılar):Daha iri yapılı testereli arılardır ve antenlerinin ucu "kulüp" şeklinde (kalınlaşmış) olmasıyla karakterizedir.
• Larvaları genellikle ağaç ve çalıların yapraklarında beslenir (örn. söğüt, kavak).
• Diprionidae (Çam Testereli Arıları):Özellikle iğne yapraklı ağaçlarla (çam, ladin vb.) beslenen türleri içerir.
• Larvaları çoğunlukla koloni halinde yaşar ve ağaçların iğne yapraklarını yiyerek orman zararlısı olabilirler. Erkeklerinin antenleri genellikle taraksı veya tüysüdür.
• Argidae:Tek veya çift daldaşlı antenlere sahip türleri içerir.
• Larvaları çeşitli bitki türlerinde beslenebilir, bazıları önemli tarım zararlısı olabilir.
• Pergidae:Esas olarak Güney Yarımküre'de (Avustralya ve Güney Amerika) bulunur ve genellikle okaliptüs gibi bitkilerle beslenirler.
• Blasticotomidae:Nispeten küçük bir familya olup, bazı türleri eğrelti otlarıyla beslenir.

Morfolojik Özellikler

Tenthredinoidea üyelerinin genel morfolojisi şunları içerir:

• Vücut Şekli: Yetişkinler genellikle tıknaz ve silindirik bir vücut yapısına sahiptir. Renkleri türe göre değişmekle birlikte, siyah, kahverengi, sarı veya turuncu tonlarında olabilirler.
• Baş: Gözler genellikle iyi gelişmiştir. Antenler filiform (ipliksi) veya Cimbicidae'de olduğu gibi kulüp şeklinde olabilir.
• Göğüs (Toraks): Üç çift bacak ve iki çift zar kanat taşır. Kanat damarlanması, familya ve tür ayrımında önemlidir. Kanatların şeffaf veya hafifçe renkli olabilir.
• Karın (Abdomen): Göğüse geniş bir şekilde bağlıdır ve Apocrita'daki belirgin dar bel yoktur.
• Larvalar: Genellikle silindirik veya hafifçe yassılaşmış tırtıl benzeri bir görünüme sahiptirler. Vücutlarında segmentli bacaklar ve karın bacakları bulunur. Bazı türlerin larvaları, kendilerini yırtıcılardan korumak için tüylü veya renkli olabilir.

Yaşam Döngüsü ve Davranış

Tenthredinoidea üyeleri, genellikle yılda bir veya iki nesil verirler ve yaşam döngüleri şunları içerir:

• Yumurta Evresi: Dişi, testere benzeri yumurtlama borusuyla bitki dokularını (yapraklar, gövdeler, meyveler) keser ve açtığı ceplere yumurtalarını bırakır. Yumurtalar genellikle tek tek veya küçük gruplar halinde yerleştirilir.
• Larva Evresi: Yumurtadan çıkan larvalar, bitkiyle beslenmeye başlarlar. Larvalar, tırtıllara çok benzedikleri için sıklıkla karıştırılırlar. Genellikle toplu halde beslenirler ve bazıları rahatsız edildiğinde savunma pozisyonları (örneğin kuyruklarını yukarı kıvırma) alabilir veya tahriş edici sıvılar salgılayabilir. Bu dönem, tür ve iklime bağlı olarak birkaç hafta sürebilir.
• Pupa Evresi: Larva, gelişimini tamamladığında toprağa inerek veya bitki üzerinde bir koza örerek pupa evresine geçer. Pupa evresi, genellikle kışı geçirmek için kullanılır.
• Ergin Evresi: Pupadan çıkan erginler, genellikle bahar veya yaz aylarında ortaya çıkarlar. Erginler genellikle kısa ömürlüdür ve temel görevleri üremektir. Bazı türler çiçek nektarı veya polenle beslenirken, bazıları beslenmez.
• Partenogenez: Bazı Tenthredinoidea türlerinde partenogenez (döllenmemiş yumurtadan yavru gelişimi) yaygın olarak görülür, yani dişiler erkekler olmadan da üreyebilir.

Ekolojik Rol

Tenthredinoidea üyeleri, ekosistemlerde çeşitli rollere sahiptir:

• Herbivorlar (Bitki Yiyiciler): En önemli ekolojik rolleri, bitkilerle beslenmeleri ve bu nedenle besin zincirinde birincil tüketiciler olmalarıdır. Yaprakları, iğne yaprakları veya diğer bitki kısımlarını tüketirler.
• Potansiyel Zararlılar: Tarım ve ormancılık alanlarında, özellikle orman ağaçlarının (çam, ladin, huş ağacı vb.) ve bazı tarım bitkilerinin (örn. gül, meyve ağaçları) yapraklarına zarar vererek ekonomik kayıplara neden olabilirler. Toplu beslenen larvalar, ağaçların tamamen yapraksız kalmasına yol açabilir.
• Besin Kaynağı: Larvaları ve erginleri, kuşlar, memeliler, böcekçil böcekler (eşekarısı, karıncalar) ve parazitoitler için önemli bir besin kaynağıdır.

Dağılım

Tenthredinoidea üstfamilyası, Antarktika hariç dünya genelindeki tüm karasal habitatlarda yayılış gösterir. Özellikle ılıman iklime sahip ormanlık ve bitki örtüsü zengin bölgelerde tür çeşitliliği ve bollukları fazladır.

• Türkiye'deki Varlığı: Türkiye, zengin flora ve farklı iklim kuşakları sayesinde Tenthredinoidea üyeleri açısından önemli bir çeşitliliğe sahiptir. Ülkemizde Tenthredinidae, Cimbicidae, Diprionidae ve Argidae familyalarına ait birçok tür bulunur. Özellikle ormanlarda, çam, ladin, meşe, kavak gibi ağaçlarda ve çeşitli otsu bitkilerde beslenen testereli arı larvaları yaygın olarak görülebilir. Tarım ve ormancılık açısından zararlı kabul edilen bazı türler de Türkiye faunasında yer alır ve izlenmeleri önemlidir.

İnsanlar Üzerindeki Etkileşim ve Tehlikeler

Tenthredinoidea üyelerinin insanlar üzerindeki etkileşimleri genellikle dolaylıdır ve olumsuz etkileri daha çok bitkilerle ilişkilidir:

• İnsanlar İçin Tehlikeli Değillerdir: Testereli arılar, Aculeata'daki gibi zehir salgılayan bir savunma iğnesine sahip değillerdir. Yumurtlama boruları sadece bitki dokularını kesmek için kullanılır. Bu nedenle, insanlar için sokma tehlikesi oluşturmazlar.
• Bitkisel Zararlılar: Bazı Tenthredinoidea türleri, tarım ürünlerinde, orman ağaçlarında veya bahçe bitkilerinde önemli zararlara neden olabilirler. Larvaların bitki yapraklarını tüketmesi, fotosentezi azaltır, bitki büyümesini engeller ve özellikle genç ağaçlarda veya fidelerde ölüme yol açabilir. Ormancılıkta, çam testereli arıları gibi türler ekonomik açıdan ciddi zararlara neden olabilir.
• Ağaç Sağlığı: Büyük popülasyonlarda, ağaçların yapraklarını tamamen tüketerek ağaçların zayıflamasına, büyüme geriliğine ve diğer patojenlere karşı daha savunmasız hale gelmesine neden olurlar.

Tıpta veya Başka Alanlarda Kullanım Bilgisi

Tenthredinoidea'nın doğrudan tıbbi veya ticari bir kullanımı bulunmamaktadır. Ancak, dolaylı olarak şu alanlarda önemli olabilirler:

• Orman ve Tarım Zararlıları Araştırmaları: Potansiyel zararlı olmaları nedeniyle, Tenthredinoidea türlerinin biyolojileri, ekolojileri ve popülasyon dinamikleri üzerinde araştırmalar yapılır. Bu araştırmalar, zararlı yönetim stratejilerinin geliştirilmesine yardımcı olur.
• Biyolojik Mücadele Potansiyeli: Testereli arı larvalarının doğal düşmanları olan parazitoitler (özellikle Ichneumonidae ve Braconidae familyalarından bazı parazitoit eşekarısı türleri) ve yırtıcılar, testereli arı popülasyonlarını kontrol altında tutmada doğal olarak önemli roller üstlenirler. Bu doğal düşmanlar, biyolojik mücadele programlarında kullanılabilecek potansiyel ajanlar olarak incelenir.
• Ekolojik Çalışmalar: Besin ağları, bitki-böcek etkileşimleri ve ekosistemdeki enerji akışları gibi ekolojik konuları anlamak için model organizmalar olarak kullanılabilirler.
• Evrimsel Biyoloji: Hymenoptera takımının evrimsel tarihi içinde "ilkel" bir grubu temsil etmeleri nedeniyle, zar kanatlıların evrimi ve farklı yaşam stratejilerinin (fitofaji vs. parazitoitlik vs. yırtıcılık) kökeni hakkında önemli bilgiler sunarlar.

Tenthredinoidea, böcek dünyasının çeşitliliği içinde önemli bir yer tutar. Bitkilerle olan yakın ilişkileri, onları hem ekosistem dinamiklerinin hem de potansiyel zararlı yönetimi stratejilerinin anlaşılmasında önemli kılar.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Tenthredinoidea - Wikipedia.
• Symphyta - Wikipedia.
• Goulet, H. (1992). The genera and subgenera of the sawflies of Canada and Alaska: Hymenoptera. Symphyta. Agriculture Canada Publication.
• Blank, S. M., Taeger, A., Liston, A. D., et al. (2012). European sawflies (Hymenoptera: Tenthredinidae): A systematic approach. Journal of Hymenoptera Research 29: 1–25.
• Orman Genel Müdürlüğü (OGM) yayınları ve Türkiye'deki orman zararlıları üzerine akademik makaleler.
• DergiPark – Türkiye Entomoloji Dergisi ve diğer ilgili bilimsel dergilerdeki makaleler.
• Fooğraf:Richard Bartz