Thaleropis ionia (Anadolu Yontarperisi / Ionian Emperor)

Bugün, Nymphalidae (Nimfalitler) ailesinin Apaturinae alt familyasına ait, Türkiye'nin endemik veya yarı endemik türlerinden biri olan ve kendine özgü desenleriyle dikkat çeken Thaleropis ionia kelebek türü hakkında güncel bilgilerle detaylı bir inceleme yapacağız. Halk arasında "Anadolu Yontarperisi" veya İngilizce'de "Ionian Emperor" olarak bilinen bu tür, Palearktik biyocoğrafik bölgesinde, özellikle Batı Asya'da, ana dağılım alanı olarak Türkiye'de yayılış gösterir.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Thaleropis ionia, kanat üst yüzeyinde kahverengi-turuncu bir zemin üzerinde, belirgin ve karmaşık siyah desenlere sahiptir. Ön kanatların ortasında, beyaz veya krem rengi, düzensiz bir bant bulunur. Bu bandın içinde ve çevresinde koyu lekeler ve çizgiler yer alır. Arka kanatların dış kenarında, genellikle siyah renkte, belirgin çift göz beneği bulunur; bu beneklerin içi bazen mavi veya morumsu parlamalar gösterebilir. Kanat kenarları boyunca ince, siyah bir çizgi ve saçaklar mevcuttur. Kanat şekli ve desenleri, ağaçların gövdeleri ve dalları arasında kamufle olmalarına yardımcı olur.

Kanat alt yüzeyi, üst yüzeye göre daha soluk ve kamuflaj desenlerine sahiptir. Kahverengi, gri ve sarımsı tonlarda dalgalı çizgiler ve lekeler bulunur. Ön kanatların alt yüzeyinde, üst yüzeydeki beyaz bant daha belirgin olabilir ve göz benekleri daha siliktir. Kanat açıklığı genellikle 40-50 mm civarındadır.

Erkek ve dişi bireyler arasında belirgin bir cinsel dimorfizm yoktur, ancak dişiler genellikle erkeklerden biraz daha büyük olabilir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

• Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• 
  
• Şube (Phylum): Arthropoda (Eklembacaklılar)
• 
  
• Sınıf (Class):şimdilik Insecta kalsın Insecta (Böcekler)
• 
  
• Takım (Order):şimdilik Lepidoptera kalsın Lepidoptera (Kelebekler ve Güveler)
• 
  
• Aile (Family): Nymphalidae (Nimfalitler)
• Alt Aile (Subfamily): Apaturinae
• 
  
• Cins (Genus): Thaleropis
• 
  
• Tür (Species): Thaleropis ionia (Eversmann, 1851)
• 
  

Coğrafi Dağılım ve Yaşam Alanları

Thaleropis ionia, ana dağılım alanı olarak Türkiye, Transkafkasya (Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan), İran ve Suriye'nin kuzeyini içeren, Doğu Akdeniz ve Yakın Doğu bölgesinde yayılış gösterir. Türkiye, bu tür için önemli bir merkez konumundadır ve türün adını aldığı "Ionian" (İyonya), Batı Anadolu'ya atıfta bulunur.

• Türkiye'deki Dağılımı: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin bildirdiğine göre, Türkiye'nin özellikle Toros Dağları, İç Anadolu'nun dağlık bölgeleri, Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu'nun batı kesimlerinde yayılış gösterir. Bolu, Mersin, Adana, Antalya, Kahramanmaraş, Sivas, Kayseri, Konya, Ankara, Afyon, Kütahya, Uşak, Denizli, Muğla, Burdur, Isparta, Tokat, Yozgat, Çorum, Amasya, Erzurum, Erzincan, Gümüşhane, Tunceli, Elazığ, Malatya, Adıyaman, Hakkari gibi birçok ilde kaydı bulunmaktadır. Türün Türkiye'de thaleropis ionia ionia ve thaleropis ionia larseni (Koçak, 1978) olmak üzere iki alt türü bulunur.
• Habitat Tercihi: Bu kelebek, özellikle orman kenarları, orman açıklıkları, kayalık ve taşlık yamaçlar, dere kenarları ve çalılıklar gibi ağaçların ve çalılıkların bulunduğu, nispeten kurak ve sıcak habitatları tercih eder. Genellikle iğne yapraklı (çam) veya karışık ormanlık alanlarda, açıklıklarda veya bozkırın ormanla birleştiği geçiş bölgelerinde yaşar. Larvalarının beslendiği ana konukçu bitkisi Çitlembik (Celtis) ağacı türleridir (özellikle Celtis tournefortii). Yetişkin kelebekler, nadiren çiçeklerden nektar alırlar; daha çok ağaç özsuyu, çürüyen meyveler ve hayvan dışkıları gibi fermente olan maddelerden beslenmeyi tercih ederler. Bu beslenme şekli, onları gözlemlemek için belirli ağaçlara veya besin kaynaklarına çekici kılar. Deniz seviyesinden 100 metreden 2000 metreye kadar olan yüksekliklerde görülebilir.

2. Yaşam Döngüsü ve Davranışsal Özellikler

Thaleropis ionia'nın yaşam döngüsü, yumurta, larva (tırtıl), pupa (krizalit) ve ergin (kelebek) evrelerinden oluşur.

• Yumurta: Dişi kelebekler yumurtalarını genellikle konukçu bitkisi olan Çitlembik ağaçlarının yapraklarının üzerine veya yakınındaki dallara tek tek bırakırlar.
• Tırtıl (Larva): Yumurtadan çıkan larvalar, konukçu bitkileri olan Çitlembik ağacının yapraklarıyla beslenirler. Tırtıllar genellikle yeşil renkte olup, iyi kamufle olmuşlardır. Vücutlarında küçük, konik çıkıntılar bulunabilir. Kışı genellikle genç tırtıl evresinde kış uykusuna yatarak geçirirler.
• Pupa: Olgunlaşan tırtıllar, pupa (krizalit) evresine geçmek için genellikle konukçu ağacının dallarına veya yapraklarının arasına asılırlar. Krizalit genellikle yeşil veya kahverengi renkte olup, kamuflaj sağlar. Pupa evresi yaklaşık 2-3 hafta sürer.
• Uçuş Zamanı (Ergin Kelebek): Thaleropis ionia genellikle yılda tek bir döl verir. Ergin kelebekler çoğunlukla Mayıs sonundan Ağustos ortasına kadar uçarlar. Uçuşun zirvesi Haziran ve Temmuz aylarına denk gelir.

Davranış: Bu kelebekler hızlı ve güçlü bir uçuşa sahiptirler. Genellikle ağaçların çevresinde veya orman yollarında, güneşlenen alanlarda görülürler. Ağaç özsuyu akıntıları, çürüyen meyveler ve dışkı gibi besin kaynaklarının etrafında toplanabilirler. Dinlenmek için genellikle ağaç gövdelerine veya yapraklara konmayı tercih ederler. Erkekler bölgeci davranışlar sergileyebilir ve uygun alanları savunurlar.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Thaleropis ionia, Anadolu Yontarperisi, Türkiye faunası için özel bir yere sahiptir, zira ana dağılım alanı burasıdır ve adını da bu topraklardan almıştır. Kanatlarındaki o karmaşık desen ve Çitlembik ağacına olan bağımlılığı, onu belirli ekosistemlerin bir göstergesi yapar. Ne yazık ki, Çitlembik ağaçlarının kesilmesi, orman tahribatı ve habitat parçalanması gibi tehditler, bu eşsiz türün popülasyonları üzerinde baskı oluşturmaktadır. Özellikle ağaç özsuyu gibi özel besin kaynaklarına olan bağımlılığı, yaşam alanlarının bütünlüğünün korunmasının ne kadar önemli olduğunu gösterir. Bu kelebeğin korunması, Türkiye'nin biyoçeşitliliğini korumak açısından kritik öneme sahiptir."

3. Ekolojik Rolü ve Koruma Durumu

Thaleropis ionia, ekosistemlerde belirli roller üstlenir ve küresel ölçekte koruma durumu açısından değerlendirilmiştir:

• Ekolojik Rol: Larvaları, konukçu bitkisi olan Çitlembik ağacının yapraklarıyla beslenerek orman ekosistemlerindeki bitki büyümesine ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Ergin kelebekler, ağaç özsuyu ve çürüyen meyvelerle beslenerek bu besin kaynaklarının geri dönüşümüne ve besin döngüsüne katkıda bulunurlar. Aynı zamanda, besin zincirinde kuşlar ve diğer böcekçil hayvanlar için bir besin kaynağı oluştururlar.
• Koruma Durumu: Küresel ölçekte, IUCN Kırmızı Listesi'nde "Asgari Endişe (Least Concern - LC)" statüsünde değerlendirilmektedir. Ancak, bu değerlendirme türün genel popülasyonunu kapsar ve yerel düzeyde, özellikle Türkiye dışındaki dağılımının daha sınırlı olduğu bölgelerde veya habitat tahribatının yoğun olduğu alanlarda popülasyonları hassas olabilir. Türkiye'nin Kırmızı Kitabı'nda da benzer şekilde "Asgari Endişe" olarak belirtilmiştir, ancak endemik veya yarı endemik statüsü nedeniyle özel ilgi görmelidir.
• Potansiyel Tehditler:
• Habitat Kaybı ve Değişimi: Orman tahribatı, Çitlembik ağaçlarının kesilmesi, ormanlık alanların parçalanması, kentleşme ve altyapı projeleri (yol yapımı) nedeniyle türün yaşam alanları ve konukçu ağaçları olumsuz etkilenebilir.
• Yangınlar: Özellikle kuru ormanlık ve çalılık alanları tercih etmesi nedeniyle, orman yangınları türün yaşam alanları için ciddi bir tehdit oluşturmaktadır.
• İklim Değişikliği: Kurak ve sıcak habitatları tercih etse de, aşırı kuraklık ve su kaynaklarının azalması, hem konukçu bitkisini hem de kelebeğin kendisini olumsuz etkileyebilir.

Thaleropis ionia, Türkiye için biyolojik çeşitlilik açısından önemli bir türdür. Yaşam alanlarının korunması, Çitlembik ağacı popülasyonlarının sürdürülebilirliği ve orman yangınlarının önlenmesi, bu türün geleceği için kritik öneme sahiptir.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• AdaMerOs Kelebek Gözlemcileri Topluluğu - Anadolu Yontarperisi / Ionian Emperor (Thaleropis ionia)
• TRAKEL kelebek fotoğrafları, kelebek türleri, kelebekler hakkında detaylı Türkçe bilgi - Anadolu Yontarperisi / Ionian Emperor / Thaleropis ionia
• Wikipedia - Thaleropis ionia
• euroButterflies - Thaleropis ionia | Ionian Emperor
• Pyrgus.de - European Lepidoptera and their ecology: Thaleropis ionia
• IUCN Red List - Thaleropis ionia (Genel bilgi)
• Moths and Butterflies of Europe and North Africa - Thaleropis ionia
• Tarım ve Orman Bakanlığı - Türkiye'deki Kelebeklerin Kırmızı Kitabı