Pteromylaeus bovinus

Pteromylaeus bovinus, Vatozlar takımı Myliobatiformes içinde, Myliobatidae familyasına (Kartal Vatozları) ait, büyük boyutlu bir vatoz türüdür. Halk arasında Öküz Başlı Vatoz veya Öküz Vatozu olarak bilinir. Adını, başı ve ön uzamış burnunun bir öküzün kafasını andıran belirgin şeklinden alır. Kartal Vatozu (Myliobatis aquila) ile yakından akraba olmasına rağmen, burun yapısı ve yaşam alanı tercihleri ile ayrılır. Bu tür, küresel olarak Tehlike Altında (Endangered - EN) sınıflandırılarak acil koruma ihtiyacı olan bir deniz canlısıdır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Öküz Başlı Vatoz, Doğu Atlantik Okyanusu'nun (Portekiz'den Güney Afrika'ya kadar) ve tüm Akdeniz'in kıyısal sularında dağılım gösterir. Türkiye'nin Ege ve Akdeniz sularında nadir de olsa bulunur. Diğer kartal vatozları gibi su sütununda aktif olarak yüzer, ancak popülasyonları aşırı avcılık nedeniyle büyük bir düşüş yaşamıştır.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
Şube (Phylum):: Chordata (Kordalılar)
Sınıf (Class):: Chondrichthyes (Kıkırdaklı Balıklar)
Takım (Order):: Myliobatiformes (Vatozlar Takımı)
Aile (Family):: Myliobatidae (Kartal Vatozları)
Cins (Genus):: Pteromylaeus
Tür (Species):: Pteromylaeus bovinus (É. Geoffroy Saint-Hilaire, 1817)

2. Fiziksel Özellikler ve Morfoloji

Boyut: Büyük bir vatozdur. Disk genişliği (vücut çapı) 1.5 ila 1.8 metreye kadar ulaşabilir.
Vücut Şekli: Genişliği uzunluğundan fazla olan, uçurtma/kanat şeklinde bir diske sahiptir.
Baş ve Burun (Ayırt Edici Özellik): En belirgin özelliği, kafasının ön kısmındaki sivri ve belirgin şekilde öne doğru uzamış üçgen burun yapısıdır. Bu yapı, yuvarlak burunlu Kartal Vatozu (M. aquila) ile ayrılmasını sağlar.
Yüzgeçler: Pektoral yüzgeçler, su altında zarif bir şekilde hareket etmesini sağlayan kanat şeklindedir.
Kuyruk: Kuyruk, kamçı benzeri, incedir ve oldukça uzundur. Kuyruğun diskle birleştiği yerde küçük bir sırt yüzgeci bulunur. Hemen bu yüzgecin arkasında, zehirli 1 ila 5 adet diken (mahmuz) yer alır.
Renk: Sırtı genellikle koyu kahverengi veya zeytin yeşili tonlardadır; bazı bireylerde sırtın ortasında soluk, mavimsi çizgiler olabilir. Karın kısmı beyazdır.

3. Ekolojik ve Biyolojik Davranışlar

Habitat: Kıyısal ve sığ sulardan (özellikle genç bireyler) açık sulara kadar, genellikle 0 ila 150 metre arasındaki derinliklerde yaşar. Kumlu ve çamurlu deniz tabanlarında beslenir.
Davranış: Bentopelajiktir; aktif olarak hem dipte hem de su sütunu içinde yüzer. Aktif olarak avlanan bir türdür.
Diyet: Diyeti, sert kabuklu deniz organizmalarına odaklanmıştır. Güçlü diş plakaları sayesinde yengeçler, istiridyeler, karidesler ve küçük kabukluları kolaylıkla ezerek beslenir.
Üreme: Yumurtadan çıkan yavruları doğurur (ovovivipar). Döl sayısı düşüktür (genellikle 3 ila 7 yavru). Düşük üreme oranı ve geç olgunlaşma hızı, popülasyonlarının balıkçılık baskısına karşı çok hassas olmasına neden olur.

4. Koruma Durumu ve Tehditleri

Koruma Durumu: Tüm dağılım alanında ciddi popülasyon düşüşleri yaşadığı için IUCN tarafından küresel olarak "Tehlike Altında" (Endangered - EN) kategorisinde sınıflandırılmıştır. Akdeniz popülasyonu da aynı derecede risk altındadır. Bu durum, türün korunmasının acil ve kritik olduğunu göstermektedir.
Tehditler: Yaşadığı kıyısal ve sığ sular, yoğun dip trolü, fanyalı ağlar ve uzun olta balıkçılığının uygulandığı alanlardır. Aktif yüzücü olmasına rağmen, bu avlanma yöntemlerinde sıklıkla yan av (bycatch) olarak yakalanır ve çoğu zaman hayatta kalamaz. Eti ticari olarak değerlendirildiği için hedeflenen avcılığa da maruz kalabilir.

Araştırma: Ahmet Taşçı Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar:
Compagno, L. J. V. (1984). FAO Species Catalogue. Vol. 4. Sharks of the World. FAO Fisheries Synopsis No. 125, Vol. 4, Part 2.
Froese, R. and D. Pauly. Editors. (2024). FishBase. World Wide Web electronic publication.
Serena, F. (2005). Field Identification Guide to the Sharks and Rays of the Mediterranean and Black Sea. FAO.
Finucci, B. (2020). Pteromylaeus bovinus. The IUCN Red List of Threatened Species 2020.
Not: Öküz Başlı Vatozun kritik tehlike altındaki durumu, Akdeniz'in kıkırdaklı balık türleri üzerindeki balıkçılık baskısının ciddiyetini açıkça göstermektedir. Bu türün neslinin korunması, yaşam alanlarının korunması ve balıkçılık yönetiminin sıkılaştırılması ile mümkündür.

Fotoğraf: https://www.inaturalist.org/photos/161084