Cercopidae – Tükürük Böcekleri / Köpüklü Ağustos Böcekleri

Cercopidae, Hemiptera takımının Auchenorrhyncha alttakımında yer alan, halk arasında "tükürük böcekleri" veya "köpüklü ağustos böcekleri" olarak bilinen bir böcek familyasıdır. Bu isimlerini, özellikle larva ve nimf evrelerinde konukçu bitkiler üzerinde ürettikleri, tükürük benzeri, köpüklü salgıdan alırlar. Bu köpüklü yapı, böceklerin yumurtalarını, larvalarını ve nimflerini avcılardan, parazitlerden ve çevresel stres faktörlerinden (sıcaklık, kuruma) koruyan bir "ev" görevi görür. Cercopidae üyeleri genellikle küçük ila orta büyüklükte (genellikle 5-15 mm), sağlam yapılı böceklerdir. Renkleri türlere göre kahverengi, gri, siyah, yeşil veya parlak desenli olabilir. Arka bacakları zıplamaya elverişli şekilde gelişmiştir.

Tükürük böcekleri, dünya genelinde yayılış gösteren kozmopolit bir familyadır ve bitki özsuyuyla beslenen (fitofag) canlılardır. Tarım bitkilerine ve orman ağaçlarına zarar verebilirler; özellikle Ksilem (odun borusu) özsuyu ile beslenmeleri, bitkilerin su ve besin taşıma sistemlerini bozabilir ve bazı bitki hastalıklarının (örneğin Xylella fastidiosa bakterisinin neden olduğu hastalıklar) vektörü olabilirler. En bilinen türlerden biri, Avrupa'da ve Kuzey Amerika'da yaygın olan çayırlık alanların önemli bir zararlısı olan Philaenus spumarius'tur.

Bilimsel Sınıflandırma

• Alem: Animalia – Hayvanlar
• Şube: Arthropoda – Eklembacaklılar
• Sınıf: Insecta – Böcekler
• Takım: Hemiptera – Yarım Kanatlılar
• Alttakım: Auchenorrhyncha
• Üstfamilya: Cercopoidea
• Familya: Cercopidae Leach, 1815

Cercopidae familyası, dünya genelinde yaklaşık 150 cins ve 1.500'den fazla tanımlanmış türü barındıran oldukça büyük bir gruptur. Bu familya içinde, Philaenus (çayır tükürük böcekleri), Cercopis (kırmızı ve siyah desenli türler), Neophilaenus ve Aphrophora gibi bilinen cinsler bulunur. Cercopoidea üstfamilyası içinde, bazen ayrı familyalar olarak kabul edilen Aphrophoridae ve Clastopteridae gibi gruplar da bulunur, ancak bazı sınıflandırmalar bu grupları Cercopidae içinde altfamilya olarak da değerlendirebilir.

Morfolojik Özellikler

Cercopidae familyasının ergin ve nimf morfolojisi, türün teşhisinde ve yaşam tarzının anlaşılmasında önemli ipuçları sunar:

• Erginler (İmagolar):Boyut: Genellikle küçük ila orta büyüklükte olup, çoğu tür 5-15 mm uzunluğundadır.
• Vücut Şekli: Sağlam, kompakt ve ovalimsi bir vücut yapısına sahiptirler. Toraks (göğüs) geniş ve güçlüdür.
• Renklenme: Türlere göre renkleri oldukça değişkendir. Kahverengi, gri, siyah, yeşil tonlarında olabilecekleri gibi, parlak kırmızı, sarı veya turuncu renklerde desenlere de sahip olabilirler (örn. Cercopis vulnerata).
• Kanatlar: İki çift kanatları vardır. Ön kanatlar (tegmina) kalın ve deri benzeri olup dinlenirken karın üzerinde çatı gibi katlanırlar. Arka kanatlar zarlı ve uçuş için kullanılır. Kanat damarlanması belirgindir.
• Baş ve Gözler: Başları geniştir ve yanlarda belirgin, dışarı çıkık bileşik gözlere sahiptirler. Antenleri kısadır ve başın ön kısmında yer alır.
• Ağız Yapısı: Delici-emici tipte ağız parçalarına sahiptirler. Bu ağız yapıları (proboscis), bitki özsuyunu emmek için özelleşmiştir.
• Bacaklar: Arka bacakları zıplamaya elverişli şekilde gelişmiştir. Femur (uyluk) kalın ve kaslı olup, tibia (kaval kemiği) üzerinde belirgin diken sıraları bulunur. Bu sayede tehdit anında veya yeni bir bitkiye geçerken uzun mesafeler zıplayabilirler.
• Nimfler (Larvalar):Görünüm: Tırtıl benzeri olsalar da, gerçek tırtıllardan farklıdırlar. Kanatsızdırlar ve genellikle yeşilimsi veya sarımsı renktedirler.
• Köpüklü Salgı (Spittle): Nimfler, en bilinen özellikleri olan köpüklü salgıyı (tükürük/balgam) üretirler. Bu salgı, nimfin beslenmesi sırasında emdiği bitki özsuyundaki fazla şekerin dışarı atılması ve anüs salgısıyla birleşerek karın bölgesindeki özel salgı bezleri tarafından köpük haline getirilmesiyle oluşur. Köpük, nimfi avcılardan (kuşlar, örümcekler), parazitlerden ve aşırı sıcaklık veya kurumadan korur. Köpüğün içinde birkaç nimf bir arada bulunabilir. Nimf gelişimini tamamladığında köpükten çıkar ve ergin hale gelir.

Yaşam Alanı ve Ekolojik Rol

• Habitat: Cercopidae üyeleri, dünya genelinde çeşitli bitki örtüsüne sahip habitatlarda bulunurlar. Çayırlar, otlaklar, orman kenarları, çalılıklar, tarım alanları, bahçeler ve sulak alanlar gibi yerler, onların konukçu bitkilerini bulabilecekleri tipik yaşam alanlarıdır.
• Beslenme (Fitofaji):Tüm Cercopidae türleri fitofajdır, yani bitki özsuyuyla beslenirler. Özellikle ksilem (odun borusu) özsuyu ile beslenirler. Bitkilerin su ve minerallerini taşıyan ksilem özsuyu, besin maddeleri açısından çok fakirdir; bu nedenle tükürük böcekleri, yeterli besini almak için çok miktarda özsu emmek zorunda kalırlar. Bu durum, nimflerin büyük miktarda köpüklü salgı üretmesinin nedenlerinden biridir.
• Konukçu bitki yelpazesi geniştir ve otsu bitkilerden ağaçlara kadar birçok farklı bitki familyasını içerebilir. Tarımsal önemi olan konukçular arasında yonca, buğday, mısır, meyve ağaçları, asmalar ve çeşitli sebzeler bulunur.
• Ekolojik Rol:Bitki Zararlısı: Ksilem özsuyuyla beslenmeleri, bitkinin su ve besin alımını olumsuz etkileyebilir. Yoğun popülasyonlarda, bitkilerde gelişim geriliği, yaprak buruşması, büyüme bozuklukları ve verim kayıpları görülebilir. Özellikle tarım ve ormancılıkta ekonomik zararlı olarak kabul edilirler.
• Hastalık Vektörü: Bazı Cercopidae türleri, bitkilerde ciddi hastalıklara neden olan bakterilerin, özellikle de Xylella fastidiosa bakterisinin önemli vektörleridir. Bu bakteri, zeytin ağaçlarında "hızlı kuruma sendromu" ve bağlarda "Pierce hastalığı" gibi yıkıcı hastalıklara yol açar. Tükürük böcekleri, bu bakteriyi bir bitkiden diğerine taşıyarak hastalığın yayılmasına neden olurlar.
• Besin Zinciri: Larva ve nimf evrelerinde ürettikleri köpüklü salgı onları avcılardan korurken, erginler kuşlar, kertenkeleler, örümcekler ve diğer böcekçil hayvanlar için besin kaynağı olabilirler.
• Ekosistem Göstergesi: Bazı türlerin varlığı, belirli bitki topluluklarının veya habitatların sağlığı hakkında bilgi verebilir.

Davranış ve Yaşam Döngüsü

Cercopidae familyası, eksik başkalaşım (hemimetabolizm) geçiren böceklerdir ve yaşam döngüleri yumurta, nimf (yavru) ve ergin evrelerinden oluşur:

• Yumurta: Dişi Cercopidae, yumurtalarını genellikle konukçu bitkilerin saplarına, yaprak saplarının diplerine veya toprak içine bırakır. Yumurtalar genellikle kışı bu şekilde geçirirler ve ilkbaharda çatlarlar. Bir dişi birden fazla yumurta bırakabilir.
• Nimf (Larva Evresi): Yumurtadan çıkan nimfler, konukçu bitki üzerinde beslenmeye başlarlar ve hemen köpüklü salgıyı üretirler. Nimfler, beslenirken bitki özsuyunu emer ve fazla suyu ve sindirilmemiş besin maddelerini anüsten dışarı atar. Bu atılan sıvı, nimfin karın bölgesindeki özel bezlerden salgılanan mukopolisakkaritlerle birleşerek köpük haline getirilir. Köpük, nimfi avcılardan, parazitlerden ve çevresel stres faktörlerinden (sıcaklık, kuruma) korur. Nimf evresi genellikle 5 farklı gelişim aşamasından (instar) oluşur ve bu evre yaklaşık 4-8 hafta sürer.
• Ergin: Nimfler, son kez deri değiştirdiklerinde köpükten çıkarak ergin forma ulaşırlar. Erginler genellikle ilkbahar sonu veya yaz başında ortaya çıkar. Erginler de delici-emici ağız yapılarıyla bitki özsuyuyla beslenirler.
• Nesil Sayısı: Çoğu Cercopidae türü, yılda tek bir nesil (univoltin) tamamlar. Kışı genellikle yumurta veya nimf olarak geçirirler.
• Zıplama Davranışı: Ergin tükürük böcekleri, tehlike anında veya konukçu bitki değiştirmek istediklerinde, güçlü arka bacakları sayesinde şaşırtıcı derecede uzun mesafelere zıplayabilirler. Bu zıplama yeteneği, onları avcılardan kaçırmalarına da yardımcı olur.

Dağılım

Cercopidae familyası, kozmopolit bir yayılışa sahiptir, yani dünya genelinde tropikal, subtropikal ve ılıman bölgelerde yaygın olarak bulunur. En yüksek tür çeşitliliği tropikal ve subtropikal ormanlarda görülür.

• Türkiye'deki Varlığı: Türkiye, coğrafi konumu ve zengin bitki örtüsü nedeniyle Cercopidae familyasının birçok türüne ev sahipliği yapmaktadır. Ülkemizde özellikle çayırlık alanlarda, ormanlık bölgelerde, tarım arazilerinde ve bahçelerde bu familyaya ait türler yaygın olarak bulunur. Adi tükürük böceği (Philaenus spumarius) ve kırmızı damarlı tükürük böceği (Cercopis vulnerata) gibi türler Türkiye'de sıkça rastlanan ve iyi bilinen örneklerdir. Türkiye'deki entomolojik çalışmalar, bu familyanın ülkedeki yayılışını ve konukçu ilişkilerini belgelemektedir. Özellikle zeytinlikler ve bağ alanlarında, Xylella fastidiosa vektörü olabilecek türler üzerine araştırmalar devam etmektedir.

İnsanlar Üzerindeki Tehlikesi ve Tedavisi

Cercopidae familyasının üyeleri, insanlar için doğrudan bir tehlike oluşturmazlar. Isırmazlar, sokmazlar ve zehirli değildirler.

• Doğrudan Tehdit Yok:İnsanları ısırmaz veya sokmazlar; ağız yapıları sadece bitki özsuyu emmek için özelleşmiştir.
• Herhangi bir zehirli salgı veya alerjik reaksiyona neden olduğuna dair yaygın bir rapor bulunmamaktadır.
• Nimflerin ürettiği köpüklü salgı (tükürük/balgam), insanlara zararsızdır ve temas halinde herhangi bir sorun yaratmaz.
• Dolaylı Etkiler (Ekonomik ve Bitki Sağlığı):Tarım ve Ormancılık Zararlısı: En önemli etki, tarım ve ormancılık ürünlerine verdikleri zarardır. Bitki özsuyu emerek büyüme geriliğine, verim kaybına neden olabilirler.
• Bitki Hastalığı Vektörü: Bazı Cercopidae türlerinin, zeytin ağaçları, bağlar ve diğer birçok tarımsal bitki için yıkıcı olan Xylella fastidiosa bakterisinin vektörü olması, en ciddi dolaylı tehlikeleridir. Bu bakteri, mahsullerde büyük ekonomik kayıplara ve ekolojik yıkıma yol açabilir.
• Tedavi Şekilleri:Cercopidae ile temastan kaynaklanan herhangi bir tıbbi müdahale gerekmez.
• Bitki sağlığı üzerindeki etkileri ve hastalık vektörlüğü için kontrol yöntemleri uygulanabilir:
• Kültürel Önlemler: Konukçu otların temizlenmesi, bitki artıklarının imhası, dengeli gübreleme ve sulama.
• Biyolojik Mücadele: Tükürük böceklerinin doğal düşmanları (parazitoidler, yırtıcılar, mantar patojenleri) kullanılabilir. Bu düşmanların korunması ve popülasyonlarının desteklenmesi önemlidir.
• Kimyasal Kontrol: Yoğun istilalar durumunda insektisitler kullanılabilir. Ancak, özellikle vektörlük durumunda, kimyasal mücadele çevresel etkileri ve faydalı böceklere zararı nedeniyle entegre zararlı yönetimi (IPM) prensipleri çerçevesinde ve dikkatli bir şekilde uygulanmalıdır.
• Hastalık Yönetimi: Vektör oldukları hastalıkların (örn. Xylella fastidiosa) yayılmasını önlemek için bitki karantina önlemleri, enfekte bitkilerin imhası ve vektör popülasyonlarının izlenmesi ve kontrolü kritik öneme sahiptir.

Tıpta veya Başka Alanlarda Kullanım Bilgisi

Cercopidae familyasının, tıpta veya diğer endüstriyel alanlarda doğrudan ve yaygın bir kullanım alanı bulunmamaktadır.

Ancak, bilimsel araştırmalarda ve bazı özel alanlarda dolaylı öneme sahip olabilirler:

• Zararlı Yönetimi ve Bitki Patojenleri Araştırmaları: Bitki zararlısı olmaları ve özellikle önemli bitki patojenlerinin (örn. Xylella fastidiosa) vektörü olmaları nedeniyle, tarımsal bilimler, bitki patolojisi ve zararlı yönetimi alanında yoğun araştırmalara konu olurlar. Bu araştırmalar, hastalıkların yayılmasını ve zararlıların etkisini azaltmak için stratejiler geliştirmeye yardımcı olur.
• Biyomimikri: Nimflerin ürettiği köpüklü salgı, hem fiziksel (koruma, yalıtım) hem de kimyasal (itici, savunma) özellikleriyle biyomimikri alanında araştırmalara ilham kaynağı olabilir. Bu doğal yapıların taklit edilmesi, yeni malzemelerin veya koruyucu kaplamaların geliştirilmesine yol açabilir.
• Fizyoloji ve Biyokimya: Tükürük böceklerinin ksilem özsuyu gibi besin değeri düşük bir kaynaktan nasıl beslendikleri ve bu kadar büyük miktarda sıvıyı nasıl işledikleri, böcek fizyolojisi ve biyokimyası alanında ilgi çekici bir konudur.
• Ekosistem Modellemesi: Bitki-böcek etkileşimleri ve hastalık vektörlüğü modellerinde, Cercopidae önemli bir bileşen olarak incelenebilir.

Özetle, Cercopidae, doğrudan insanlık için faydalı bir ürün veya hizmet sunmamasına rağmen, tarım ve ormancılık sektörlerine verdikleri zarar ve özellikle bitki hastalıklarının vektörü olmaları nedeniyle bilimsel ve ekonomik açıdan büyük bir öneme sahiptir.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia – Cercopidae.
• Britannica – Froghopper.
• Plantwise Knowledge Bank – Froghopper (Philaenus spumarius).
• Forestry Commission – Froghoppers.
• EPPO Global Database – Cercopidae.
• ResearchGate – Cercopidae as vectors of Xylella fastidiosa: Current knowledge and perspectives.
• Dergipark – Türkiye'deki Cercopis Cinsine Bağlı Türler.
• NBN Atlas – Cercopidae.
• Journal of Economic Entomology – Management of Froghoppers.

Richard Bartz, Munich aka Makro Freak