Phymatidae

Phymatidae – Ambush Böcekleri / Pusu Avcıları (Latince: Phymatidae, Yunanca "phyma" = şişlik, tümör anlamına gelir, ön bacaklarının şişkin yapısına atıf)

Bilimsel Sınıflandırma:

• Alem: Animalia – Hayvanlar
• Şube: Arthropoda – Eklem Bacaklılar
• Sınıf: Insecta – Böcekler
• Takım: Hemiptera – Yarım kanatlılar
• Alttakım: Heteroptera – Gerçek yarım kanatlılar
• Üstfamilya: Reduvioidea
• Familya: Phymatidae Laporte, 1832
• Not: Genellikle Reduviidae familyasının bir alt familyası (Phymatinae) olarak kabul edilir, ancak bazı taksonomik yaklaşımlar ayrı bir familya olarak ele alır. Burada ayrı bir familya olarak sunulmuştur.

Morfolojik Özellikler:

• Boyut: Orta büyüklükte, genellikle 8-15 mm uzunluğundadırlar. Vücutları genellikle yassılaşmış ve geniştir, bazen girintili çıkıntılı bir yapıya sahiptir.
• Baş: Nispeten küçük ve kısa olup, gözler belirgindir. Ocelli (basit gözler) bulunmaz.
• Antenler: Kısa ve kalındır, genellikle 4 segmentlidir.
• Ağız yapısı: Delici-emici tipte olup, rostrum (ağız hortumu) kısa, kalın ve üç segmentlidir. Avlarını delmek için özelleşmiştir. Dinlenme halindeyken başın altına doğru katlanır.
• Gövde: En belirgin özellikleri, protoraks (ön göğüs) ve abdomenin (karın) geniş, bazen yaprak benzeri uzantılara sahip olmasıdır. Bu yapılar, özellikle bitki örtüsü içinde kamufle olmalarına yardımcı olur. Renkleri genellikle yeşil, kahverengi, sarı veya krem tonlarında olabilir ve konakçı bitkiyle uyum sağlamak için değişkenlik gösterir.
• Kanatlar: Çoğu türde tam gelişmiş (makropteröz) kanatlar bulunur ve uçmaya yeteneklidirler. Dinlenme halindeyken kanatlar sırt üzerinde düz bir şekilde katlanır.
• Bacaklar: Ön bacaklar son derece özelleşmiş ve "yakalayıcı" (raptorial) yapıdadır. Femur (uyluk) çok kalın ve şişkindir, tibia (kaval kemiği) ise kavisli olup femura doğru katlanarak avı kıskaca almayı sağlar. Bu yapı, avcı peygamberdevesinin bacaklarına benzer. Orta ve arka bacaklar ise incedir ve genellikle bitki üzerinde tutunmaya yarar. Tarsi (ayak bilekleri) genellikle 2 veya 3 segmentlidir.

Yaşam Alanı ve Ekolojik Rol:

• Habitat: Genellikle çiçekli bitkiler, çalılar ve otsu bitkiler üzerinde yaşarlar. Çiçeklerin veya bitkilerin yapraklarının arasında pusu kurarak avlanırlar. İyi kamuflaj yetenekleri sayesinde zor fark edilirler.
• Ekolojik Rol: Başarılı yırtıcı (predatör) böceklerdir. Özellikle çiçekleri ziyaret eden böcekler (arılar, sinekler, diğer böcekler) ve diğer küçük eklembacaklılarla beslenirler. Ekosistemde tozlaşmayı etkileyen böcek popülasyonlarını kontrol etmede rol oynarlar.

Davranış ve Yaşam Döngüsü:

• Beslenme: Pusu kurarak avlanmada ustadırlar. Çiçeklerin arasında hareketsiz bekler, avları yakına geldiğinde hızlı ve ani bir hareketle güçlü ön bacaklarıyla avı yakalarlar. Rostrumlarını avın vücuduna sokarak sindirim enzimleri enjekte eder ve sıvılaşan iç organları emerler. Büyük avları bile avlayabilirler.
• Aktivite: Genellikle gündüz aktiftirler. Kamuflajları sayesinde fark edilmeleri zordur.
• Üreme: Yumurta ile çoğalırlar. Dişiler yumurtalarını genellikle konakçı bitkilerin saplarına veya yaprak altlarına tek tek veya küçük kümeler halinde bırakır.
• Gelişim: Yarım başkalaşım (hemimetabol) gösterirler. Nimf evreleri de erginlere benzer ve güçlü yakalayıcı ön bacaklara sahiptir. Nimfler de avcıdır.
• Dağılım: Kozmopolit bir familyadır; Antarktika hariç tüm kıtalarda geniş bir yayılış gösterirler, ancak tür çeşitliliği özellikle tropikal ve subtropikal bölgelerde fazladır.

Türkiye'deki Varlığı ve Türler:

• Phymatidae familyası, Türkiye faunasında yayılış gösteren bir gruptur.
• Özellikle çiçekli bitkilerin bulunduğu bahçeler, tarlalar, otlaklar ve doğal bitki örtüsü olan bölgelerde Phymatidae üyelerine rastlamak mümkündür.
• Phymata crassipes (Fabricius, 1775) gibi bazı türlerin Türkiye'de yayılış gösterdiği bilinmektedir. Bu türler genellikle sarımsı veya yeşilimsi renklerde olup, çiçekler üzerinde iyi kamufle olurlar.

İnsana Zararlılığı:

• İnsana doğrudan hiçbir zararı yoktur. Zehirli değildirler.
• Rahatsız edildiklerinde veya sıkıştırıldıklarında, savunma amaçlı olarak sivri rostrumlarıyla insanı "ısırabilirler". Bu ısırık zehirli olmamakla birlikte, acı verici olabilir ve sokulan bölgede hafif bir şişlik, kızarıklık ve lokalize ağrıya neden olabilir. Ancak bu, saldırgan bir davranış değil, savunma amaçlıdır.

Latince Adının Anlamı:

• "Phymatidae", familyanın tip cinsi olan Phymata'dan gelir. Yunanca "phyma" (şişlik, tümör) kelimesinden türemiştir. Bu isim, böceklerin kalın ve şişkin görünen ön bacaklarına veya vücutlarındaki diğer belirgin uzantılara atıfta bulunur.

İlginç Bilgiler:

• Phymatidae, böcek dünyasının en etkili pusu avcılarından biridir. Kamuflaj yetenekleri ve ani saldırılarıyla avlarını gafil avlarlar.
• Ön bacaklarının yapısı, mantis (peygamberdevesi) bacaklarına benzer, ancak taksonomik olarak farklı gruplardadırlar. Bu, yakınsak evrimin güzel bir örneğidir.
• Polinatör böcekleri (arılar, kelebekler vb.) avlayabildikleri için ekolojik olarak hem faydalı (zararlı böcekleri avlayarak) hem de bazen olumsuz (polinatörleri avlayarak) bir rol oynayabilirler.

Yanlış Bilinenler ve Efsaneler:

• Efsane 1: Tüm Phymatidae türleri bitkilere zarar verir.
• Gerçek: Tamamen yırtıcıdırlar ve bitkilere zarar vermezler; bitki öz suyu ile beslenmezler.
• Efsane 2: İnsan kanı emmek için insanlara saldırırlar.
• Gerçek: İnsanları ısırmazlar ve insan kanı emmezler. İnsanları ısırırlarsa bu savunma amaçlıdır ve sadece avcılık için özelleşmiş ağız yapıları ile küçük bir acıya neden olur.
• Efsane 3: Nadir ve tehlikeli böceklerdir.
• Gerçek: Oldukça yaygın olabilen, ancak kamuflajları nedeniyle zor fark edilen böceklerdir. İnsanlar için tehlikeli değillerdir.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar:

• Schuh, R.T. & Slater, J.A. (1995). True Bugs of the World (Hemiptera: Heteroptera). Cornell University Press.
• Schaefer, C.W. & Panizzi, A.R. (2000). Heteroptera of Economic Importance. CRC Press.
• Lattin, J.D. (1989). Bionomics of the Phymatidae. Annual Review of Entomology.
• Türkiye Entomoloji Dergisi.
• GBIF.org – Phymatidae family records.