Plataspidae

Plataspidae – Fasulye Kokulu Böcekleri / Yuvarlak Kalkan Böcekleri (Latince: Plataspidae, Yunanca "platys" = geniş/yassı ve "aspis" = kalkan anlamına gelir, böceklerin geniş ve kalkan benzeri vücut yapılarına atıf)

Bilimsel Sınıflandırma:

• Alem: Animalia – Hayvanlar
• Şube: Arthropoda – Eklem Bacaklılar
• Sınıf: Insecta – Böcekler
• Takım: Hemiptera – Yarım kanatlılar
• Alttakım: Heteroptera – Gerçek yarım kanatlılar
• Üstfamilya: Pentatomoidea
• Familya: Plataspidae Dallas, 1851

Morfolojik Özellikler:

• Boyut: Küçük ila orta büyüklükte, genellikle 4-12 mm uzunluğundadırlar. Vücutları enine geniş, neredeyse dairesel veya yarı dairesel bir şekle sahiptir ve oldukça yassılaşmıştır. Bütün vücut bir kalkan gibi görünür.
• Baş: Nispeten küçük, pronotumun (ön göğüs) altına kısmen gizlenmiştir. Bileşik gözler belirgin olup, başın yanlarında konumlanmıştır. Ocelli (basit gözler) bulunur.
• Antenler: Genellikle kısadır ve 5 segmentlidir. Başın ön kısmına yakın konumlanmıştır ve genellikle böceğin genel yuvarlak yapısına uyum sağlar.
• Ağız yapısı: Delici-emici tipte olup, rostrum (ağız hortumu) nispeten kısadır ve bitki öz suyu emmeye adapte olmuştur. Dinlenme halindeyken vücudun altına doğru katlanır ve çoğu zaman görünmez.
• Gövde: En belirgin özelliği, scutellum'un (kalkan) aşırı derecede büyüyerek abdomenin (karın) ve kanatların büyük bir kısmını hatta tamamını kaplamasıdır. Bu durum onlara dairesel, kalkan benzeri bir görünüm verir. Renkleri genellikle siyah, koyu kahverengi, metalik yeşil veya bazen kırmızımsı/sarımsı desenlere sahip olabilir. Vücut yüzeyleri parlak, pürüzsüz veya hafifçe noktalı olabilir.
• Kanatlar: Genellikle scutellum tarafından tamamen örtüldüğü için görünmezler. Kanatlar tamamen gelişmiştir (makropteröz) ve uçmaya yeteneklidirler, ancak uçuşta scutellumun bu kadar büyük olması nedeniyle biraz hantaldırlar.
• Bacaklar: Nispeten kısadır ve incedir. Vücudun altına gizlenmiştir. Tarsi (ayak bilekleri) genellikle 2 segmentlidir.

Yaşam Alanı ve Ekolojik Rol:

• Habitat: Çoğunlukla otsu bitkiler, çalılar ve ağaçlar üzerinde yaşarlar. Tarlalar, bahçeler, ormanlık alanlar ve açık alanlar ana yaşam alanlarıdır. Özellikle baklagil (Fabaceae) familyasından bitkilerle, özellikle fasulye ve soya fasulyesi ile yakından ilişkilidirler.
• Ekolojik Rol: Fitofaj (bitki yiyen) böceklerdir. Konakçı bitkilerinin öz suyu ile beslenirler. Özellikle baklagil tohumları ve baklalarından öz su emerek önemli tarımsal zararlara neden olabilirler.

Davranış ve Yaşam Döngüsü:

• Beslenme: Konakçı bitkilerinin sapları, yaprakları, çiçekleri ve özellikle tohumlarından öz su emerek beslenirler. Baklagillerde baklaların gelişimini engeller ve tohumların kalitesini düşürürler.
• Aktivite: Genellikle gündüz aktiftirler. Yavaş hareket ederler ve rahatsız edildiklerinde yere düşerek veya hareketsiz kalarak ölü taklidi yapabilirler. Koku bezleri gelişmiştir ve rahatsız edildiklerinde kötü kokulu sıvılar salgılayabilirler ("koku böcekleri" adı buradan gelir).
• Üreme: Yumurta ile çoğalırlar. Dişiler yumurtalarını genellikle konakçı bitkinin yapraklarının alt yüzeyine veya saplara kümeler halinde bırakır.
• Gelişim: Yarım başkalaşım (hemimetabol) gösterirler. Nimf evreleri erginlere benzer, ancak kanatsızdır ve genellikle daha küçük, daha soluk renkli olabilirler. Nimflerin de scutellumları belirgin şekilde büyümüştür. Bazı türlerde anne bireylerin (dişilerin) yumurtalarını veya nimflerini koruduğu ebeveyn bakımı gözlemlenmiştir.
• Dağılım: Esas olarak tropikal ve subtropikal bölgelerde, özellikle Asya ve Afrika'da yayılış gösterirler. Palearktik bölgede de bazı türleri bulunur.

Türkiye'deki Varlığı ve Türler:

• Plataspidae familyasının Türkiye'de doğal olarak bulunan bir veya birkaç tür kaydı bulunmaktadır.
• Türkiye'nin bazı güneydoğu bölgelerinde ve sıcak iklime sahip diğer alanlarda, özellikle baklagil bitkilerinin bulunduğu tarım arazilerinde Plataspidae üyelerine rastlamak mümkündür.
• Plataspis coccinelloides (Fabricius, 1803) gibi türler Türkiye'de görülebilir. Bu türler genellikle fasulye, soya fasulyesi ve diğer baklagiller üzerinde bulunur.

İnsana Zararlılığı:

• İnsana doğrudan hiçbir zararı yoktur. Zehirli değildirler ve ısırmazlar.
• Ancak, özellikle baklagil ürünlerinde (fasulye, soya fasulyesi, bezelye vb.) önemli tarımsal zararlara neden olabilirler. Emgi zararları, tohumların kalitesini düşürebilir, verim kayıplarına yol açabilir ve baklaların gelişimini olumsuz etkileyebilir.

Latince Adının Anlamı:

• "Plataspidae", familyanın tip cinsi olan Plataspis'ten gelir. Yunanca "platys" (geniş, yassı) ve "aspis" (kalkan) kelimelerinden türemiştir. Bu isim, böceklerin en karakteristik özelliği olan geniş, yassı ve kalkan benzeri vücut yapılarına atıfta bulunur.

İlginç Bilgiler:

• Plataspidae, Pentatomoidea üstfamilyasının en ayırt edici familyalarından biridir, çünkü scutellumları diğer kalkan böceklerinden çok daha fazla büyümüştür ve vücutlarının büyük bir kısmını kaplar.
• Bazı türlerde, dişilerin yumurtaları veya yeni yumurtadan çıkmış nimfleri aktif olarak koruduğu ebeveyn bakımı davranışları gözlemlenmiştir. Bu, böcekler arasında oldukça nadir bir davranıştır.
• Kötü koku bezleri gelişmiştir ve rahatsız edildiklerinde kötü kokulu salgılar bırakarak yırtıcılardan korunurlar.

Yanlış Bilinenler ve Efsaneler:

• Efsane 1: Uğur böcekleriyle karıştırılırlar ve faydalıdırlar.
• Gerçek: Yuvarlak ve kalkan benzeri vücutları nedeniyle uğur böceklerine (Coccinellidae) benzeyebilirler, ancak uğur böcekleri genellikle yırtıcıdır ve faydalıyken, Plataspidae fitofajdır ve bitkilere zarar verirler.
• Efsane 2: Sadece tropikal bölgelerde bulunurlar.
• Gerçek: Tropikal bölgelerde daha yaygın olsalar da, Palearktik bölge de dahil olmak üzere ılıman bölgelerde de bazı türleri bulunur.
• Efsane 3: İnsanları ısırırlar veya evcil hayvanlara zarar verirler.
• Gerçek: İnsanları ısırmazlar ve zehirli değildirler. Sadece bitki öz suyu ile beslenirler. Evcil hayvanlara doğrudan zarar vermezler.

Bilgi ve araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayvanı Bilimcisi

Kaynaklar:

• Schuh, R.T. & Slater, J.A. (1995). True Bugs of the World (Hemiptera: Heteroptera). Cornell University Press.
• Schaefer, C.W. & Panizzi, A.R. (2000). Heteroptera of Economic Importance. CRC Press.
• Rider, D.A. (2012). A survey of the family Plataspidae Dallas (Hemiptera: Pentatomoidea) with a key to genera. Zootaxa.
• Türkiye Entomoloji Dergisi.
• GBIF.org – Plataspidae family records.