Serpentes (Yılanlar) – Morfoloji, Sistematik, Ekoloji ve Tıbbi Önemi Üzerine Akademik İnceleme

1. Genel Tanım

Serpentes, Reptilia (sürüngenler) sınıfının Squamata takımı altında yer alan, bacaklarını kaybetmiş, uzun gövdeli, pul kaplı ve büyük ekolojik adaptasyonlara sahip bir alt takımdır. Tüm kıtalarda (Antarktika hariç) yaşarlar ve yaklaşık 3.900 tür ile büyük bir çeşitlilik gösterirler.

2. Evrimsel Köken

• İlk yılanlar ~100 milyon yıl önce Kretase döneminde ortaya çıkmıştır.
• Fosil kayıtlarında Najash rionegrina gibi ilkel arka bacaklı yılanlar bulunur.
• Evrimsel olarak kertenkelelerden türemiştir ve çoğu uzman yılanları kertenkelelerden türemiş ikincil bacak kaybı yaşamış Squamata üyeleri olarak tanımlar.

3. Türkiye’de Serpentes Faunası

Türkiye, coğrafi konumu nedeniyle Palearktik ve Afro-tropik elementleri buluşturan bir yılan çeşitliliğine sahiptir.

Türkiye'de yaklaşık 40'tan fazla yılan türü bulunur; bunların bazıları endemiktir.

Öne çıkan türler:

TürZehirlilikHabitatVipera ammodytesYüksekKaya ve ormanlık alanlarNatrix tessellataYokSulak alanlarDolichophis caspiusYokAçık araziler, stepMontivipera xanthinaYüksekDoğu Karadeniz, Doğu AnadoluEirenis modestusYokÇalılıklar, taş altıPlatyceps najadumYokOrman kenarları

4. Morfolojik Özellikler

ÖzellikAçıklamaVücut yapısıUzun, silindirik, bacaksızÇene yapısıAlt çene kemikleri ayrılabilir → geniş av yutmaDiş dizilimiDişler geri bakan kanca gibidirGöz kapaklarıYoktur; şeffaf kornea tabakası bulunurKulakHarici kulak delikleri yoktur; yer titreşimini algılarDeriPul kaplı; periyodik olarak tüm vücut halinde dökülür

5. Zehir Sistemleri ve Tıbbi Önemi

Yılanlar 3 ana gruba ayrılır:

1. Aglifler: Zehirsiz yılanlar (örn. Natrix, Eirenis)
2. Opisthoglyphous: Arka dişli, hafif zehirli yılanlar (örn. Telescopus)
3. Solenoglyphous & Proteroglyphous: Ön dişli, yüksek toksisiteye sahip zehirli türler (örn. Vipera, Naja)

Türkiye'de zehirli türler:

• Vipera ammodytes
• Montivipera xanthina
• Macrovipera lebetina
• Vipera berus
• Bu türler kan pıhtılaşmasını bozan hemotoksik zehirler salgılar. Genellikle lokal nekroz, şişlik, pıhtı bozukluğu gibi belirtilere neden olur.

6. Davranış ve Ekolojik Adaptasyonlar

• Avlanma: Genellikle embuska (pusu kurma) veya aktif avcı
• Beslenme: Kuşlar, kemirgenler, kurbağalar, sürüngenler
• Üreme: Ovipar (yumurtlayan) veya ovovivipar (canlı yavru doğuran)
• Savunma: Tıslama, vücut şişirme, sahte saldırı, renkli karın gösterme
• Kamuflaj: Ortama uyum sağlayan desen ve renk varyasyonları çok yaygındır

7. Ekolojik Rol ve Önemi

• Rodent (kemirgen) popülasyonlarının kontrolünde çok etkilidir
• Kendi de avdır: Kartallar, sansarlar, şahinler yılanları tüketir
• Tıbbi araştırmalarda yılan zehri önemli bir kaynak oluşturur
• Ekosistem dengesinde kritik av–avcı ilişkilerini sürdüren organizmalardır

8. Tehditler ve Koruma Durumu

Tehditler:

• Yanlış inanış ve korkular nedeniyle öldürülme
• Habitat kaybı (tarım, inşaat)
• Zehir ticareti / koleksiyonculuk
• Yol ezilmeleri

Koruma:

• Tüm Türkiye yılan türleri Bern Sözleşmesi kapsamında korunmaktadır
• Çoğu tür avlanması yasak koruma altındadır
• Türkiye Herpetoloji Derneği tarafından izlenmektedir

Kaynakça

1. Baran, İ. & Atatür, M.K. (1998). Türkiye Herpetofaunası
2. Gibbons, J. & Dorcas, M. (2005). Snakes of the Southeast
3. Uetz, P. & Hallermann, J. – The Reptile Database
4. WHO Snakebite Envenoming Guidelines
5. IUCN Red List
6. Tok, C.V. (2016). Türkiye'nin Zehirli Yılanları Üzerine Notlar