Spermophilus xanthoprymnus (Anadolu Gelengisi)

Harika bir canlıya değindiniz! Bu kez, Türkiye'nin kendine özgü kemirgenlerinden biri olan ve halk arasında Anadolu Gelengisi veya Asya Minor Gelengisi olarak bilinen Spermophilus xanthoprymnus hakkında konuşacağız. Bu canlı, toprak altında karmaşık tünel sistemleri oluşturarak yaşayan, otlak ve bozkır ekosistemlerinin önemli bir parçasıdır.

1. Taksonomik Sınıflandırma ve Dağılım

Taksonomik Konum

Spermophilus xanthoprymnus'un bilimsel sınıflandırması şu şekildedir:

• Alem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
• Şube (Phylum): Chordata (Kordalılar)
• Sınıf (Class): Mammalia (Memeliler)
• Takım (Order): Rodentia (Kemirgenler)
• Familya (Family): Sciuridae (Sincapgiller)
• Cins (Genus): Spermophilus Cuvier
• Tür (Species): Spermophilus xanthoprymnus (Bennett)

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Spermophilus xanthoprymnus, adından da anlaşılacağı gibi, Anadolu Yarımadası'na özgü (endemik) bir türdür. Türkiye'nin neredeyse tamamında, Doğu Trakya'dan başlayıp İç Anadolu, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerine kadar geniş bir yayılım gösterir. Ülke dışındaki varlığı oldukça sınırlıdır ve daha çok Türkiye'nin coğrafi sınırları içinde yoğunlaşmıştır. İstanbul ve çevresindeki kırsal ve uygun habitatlarda da popülasyonları bulunabilir.

2. Fiziksel Özellikler

• Boyut: Orta büyüklükte bir kemirgendir. Yetişkin bireyler genellikle bir elin parmağından daha uzun bir vücut uzunluğuna sahiptir. Kuyruk uzunluğu ise vücut uzunluğunun yaklaşık dörtte birinden yarısına kadar değişebilir.
• Gövde Yapısı ve Renk: Vücutları silindirik ve tıknaz bir yapıya sahiptir. Kürkleri kısa, yoğun ve yumuşaktır. Sırt kısımları genellikle sarımsı-kahverengi, kum rengi veya paslı kahverengi tonlarında olabilir. Karın altı bölgeleri ve yanakları daha açık, sarımsı veya krem rengindedir. "Xanthoprymnus" tür adı, Yunanca "sarı" ve "kuyruk tabanı" kelimelerinden türemiş olup, bazı bireylerin kuyruklarının alt kısmındaki sarımsı renge atıfta bulunur.
• Diğer Belirgin Özellikler:Kuyruk: Kuyrukları vücutlarına oranla kısa ve tüylüdür. Genellikle yerden kaldırılarak dik bir şekilde tutulur.
• Kulaklar: Kulakları küçük ve başlarına yakın konumlanmıştır. Toprak altında yaşamaya uyum sağlamıştır.
• Gözler: Gözleri belirgin ve yuvarlaktır, çevreyi gözlemlemeye elverişlidir.
• Bacaklar: Kısa ve güçlü bacaklara sahiptirler. Ön patileri tünel kazmak için gelişmiş güçlü pençelerle donatılmıştır.
• Ayırt Edici Özellikler: Türkiye'deki diğer kemirgen türlerinden, özellikle farelerden ve sıçanlardan, tipik olarak daha sağlam yapısı, kısa kuyruğu ve belirgin kazma yeteneğiyle ayrılır. Diğer bazı gelengi türlerinden ise coğrafi yayılımı ve kürk renklerindeki nüanslarla ayırt edilebilir.

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Anadolu Gelengisi, Türkiye'nin bozkır ve otlak ekosistemleri için vazgeçilmez bir türdür. Toprak altında yarattığı tünel ağları, toprak havalandırmasına katkıda bulunur ve biyoçeşitliliği artırır. Bu canlılar, oldukça sosyal olabilir ve koloni halinde yaşayarak birbirlerini avcılara karşı uyarırlar. Kürk renkleri, yaşadıkları ortamla mükemmel bir uyum sağlayarak kamufle olmalarına yardımcı olur."

3. Yaşam Biçimi ve Habitat

• Yaşam Tarzı: Gündüz aktif olan kemirgenlerdir. Güneşin yükseldiği zamanlarda yuvalarından çıkarak beslenir, etrafı gözlemler ve sosyal etkileşimlerde bulunurlar. Genellikle koloniler halinde yaşarlar ve geniş tünel sistemleri oluştururlar. Bu tünel ağları, hem barınma hem de avcılardan korunma sağlar. Bir tehlike hissettiklerinde, uyarı çığlıkları atarak diğer koloni üyelerini de yuvaya dönmeleri için uyarırlar.
• Beslenme Davranışı ve Diyeti: Esas olarak bitkisel besinlerle beslenirler. Diyetleri çoğunlukla otlar, tohumlar, bitki kökleri, yumrular, tahıllar ve taze filizlerden oluşur. Ayrıca bazen böcekleri veya böcek larvalarını da yiyebilirler. Kış uykusu öncesinde veya olumsuz koşullar için yiyecek depolama alışkanlıkları vardır.
• Habitat Tercihi: Açık, otlak alanları, bozkırları, tarım alanlarının kenarlarını, meraları ve seyrek çalılıkları tercih ederler. Toprağın kazılabilir ve tünel açmaya uygun olduğu yerlerde yaşarlar. Genellikle deniz seviyesinden yüksek rakımlara kadar farklı yüksekliklerde bulunabilirler.
• Üreme ve Yaşam Döngüsü: Kış uykusundan uyandıktan sonra, genellikle ilkbahar aylarında üreme dönemine girerler. Dişi bireyler, yer altında hazırladıkları yuvalarda birkaç yavru dünyaya getirirler. Yavrular doğduktan sonra kısa sürede büyür ve birkaç hafta içinde yuvadan çıkarak kendi başlarına yaşamaya başlarlar. Kış aylarında genellikle kış uykusuna yatarlar.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Sağlık Önemi

• İnsanlar İçin Tehlikesi: Anadolu Gelengisi, doğrudan insanlar için tehlikeli değildir. Agresif bir tür değildirler ve insanlardan uzak durmayı tercih ederler. Ancak, tarım alanlarında popülasyonlarının yoğun olduğu durumlarda, tahıl ve bitki kökleriyle beslenerek tarım ürünlerine zarar verebilirler. Ayrıca, nadiren de olsa, pireler veya keneler aracılığıyla insanlara hastalık taşıyabilme potansiyelleri vardır, ancak bu durum yaygın değildir.
• Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Anadolu Gelengisi, özellikle tarım alanlarında zaman zaman zararlı olarak algılanabilse de, ekolojik sistemdeki rolleri göz ardı edilmemelidir. Avcı kuşlar ve memeliler için önemli bir besin kaynağıdırlar ve toprağı havalandırarak bitki gelişimine olumlu etki ederler. Doğadaki denge için hayati bir türdürler ve onlarla bir arada yaşamanın yollarını bulmalıyız. İnsan sağlığı için doğrudan bir tehdit oluşturmazlar, ancak her vahşi hayvanla olduğu gibi temastan kaçınmak en güvenlisidir."
• Beklenen Etkiler (Isırık Durumunda): Bir gelengi tarafından ısırılma, genellikle canlının sıkıştırılması veya tehdit edilmesi durumunda gerçekleşir. Isırık acı verici olabilir ve küçük bir yara bırakabilir, ancak zehirli değildir.
• Tedavi Prosedürü (İlk Yardım): Bir ısırık durumunda, ısırık bölgesi sabunlu suyla iyice temizlenmeli ve dezenfekte edilmelidir. Gerekirse tetanoz aşısı kontrol edilmeli ve derin yaralar için bir sağlık profesyoneline danışılmalıdır.
• Koruma Durumu: Uluslararası Doğayı Koruma Birliği (IUCN) Kırmızı Listesi'nde "Tehdit Altına Yakın" (Near Threatened) kategorisinde yer almaktadır. Bu, türün popülasyonlarının gelecekte tehdit altına girme riski taşıdığı anlamına gelir. Habitat kaybı (özellikle bozkırların tarım veya yapılaşma nedeniyle azalması), uygun yaşam alanlarının parçalanması ve insan kaynaklı rahatsızlıklar başlıca tehditlerdendir. Türün korunması için habitatlarının sürdürülebilir yönetimi ve bozkır ekosistemlerinin korunması büyük önem taşımaktadır.

Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar

• Wikipedia – Spermophilus xanthoprymnus.
• IUCN Kırmızı Liste – Spermophilus xanthoprymnus türü.
• Animal Diversity Web (ADW) – Spermophilus xanthoprymnus.
• GBIF (Global Biodiversity Information Facility) – Spermophilus xanthoprymnus dağılım kayıtları.
• Türkiye Memelileri Faunası Üzerine Araştırmalar ve Yayınlar.