Rodentia (Kemirgenler Takımı)

Harika bir konuya değindiniz! Bu kez, yeryüzündeki memeliler arasında tür çeşitliliği ve birey sayısı açısından en büyük takım olan Rodentia, yani Kemirgenler hakkında konuşacağız. Fareler, sincaplar, kunduzlar, hamsterlar, sıçanlar, gelengiler ve oklu kirpiler gibi bilinen birçok memeli hayvanı içeren bu takım, gezegenin Antarktika hariç hemen hemen her karasal habitatına adapte olmuş, sürekli uzayan kesici dişleriyle karakterize edilen canlılardır.

1. Taksonomik Sınıflandırma ve Dağılım

Taksonomik Konum

Rodentia takımının bilimsel sınıflandırması şu şekildedir:

Alem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)

Şube (Phylum): Chordata (Kordalılar)

Sınıf (Class): Mammalia (Memeliler)

Takım (Order): Rodentia (Kemirgenler, Kemiriciler)

Kemirgenler takımı, çok sayıda familya (örneğin Muridae, Sciuridae, Cricetidae, Hystricidae, Castoridae vb.) ve binlerce tür içerir. Bu, memeliler sınıfının bilinen türlerinin yarısından fazlasını oluşturur.

Coğrafi Dağılım ve Türkiye'deki Durumu

Kemirgenler, Antarktika hariç dünyanın her kıtasında ve hemen hemen her karasal ekosistemde yayılım gösterirler. Çöllerde, ormanlarda, dağlarda, tundrada, sulak alanlarda ve hatta insan yerleşimlerinde bile bulunurlar. Bu yaygın dağılım, onların inanılmaz adaptasyon yeteneklerini kanıtlar niteliktedir. 2025 rakamlarıyla dünyada 2787 kemirici türü yaşamaktadır. Türkiye'den kaydedilen kemirici tür sayısı ise 69'dur.

Türkiye'de de kemirgenler takımı, en yaygın ve çeşitli memeli gruplarından biridir. Ülkenin her coğrafi bölgesinde, farklı türleriyle temsil edilirler. İstanbul ve çevresindeki ormanlık alanlardan kentsel parklara, kırsal tarlalardan dağlık bölgelere kadar her yerde kemirgen türlerine rastlamak mümkündür.

2. Fiziksel Özellikler

• Boyut: Kemirgenler takımının boyutları, dünyanın en küçük memelilerinden (bazı fare türleri) Güney Amerika'daki en büyük kemirgen olan kapibaraya kadar (bir köpek büyüklüğünde) büyük bir çeşitlilik gösterir.
• Gövde Yapısı ve Renk: Gövde yapıları türden türe büyük ölçüde değişir; ince ve çevik (fareler), tıknaz ve sağlam (kunduzlar), sivri burunlu (köstebek fareleri) veya dikenli (kirpiler) olabilirler. Kürk renkleri de yaşadıkları ortama göre kamuflaj sağlamak amacıyla kahverengi, gri, siyah, sarımsı, beyaz veya benekli gibi geniş bir yelpazede bulunur.
• Diğer Belirgin Özellikler:Dişler (En Ayırt Edici Özellik): Tüm kemirgenlerin ortak ve en belirleyici özelliği, üst ve alt çenelerinde bulunan bir çift uzun, keskin ve sürekli uzayan kesici dişleridir. Bu dişlerin ön yüzleri sert mineyle kaplıyken, arka yüzleri yumuşak dentinle kaplıdır. Bu yapı, dişlerin düzenli olarak kemirme eylemiyle aşınmasını ve keskin kalmasını sağlar. Köpek dişleri yoktur ve kesici dişler ile azı dişleri arasında geniş bir boşluk (diastema) bulunur.
• Ayaklar ve Pençeler: Genellikle kısa bacaklara sahiptirler. Ön ayakları genellikle yiyecekleri tutma, kazma veya tırmanma için uygun güçlü pençelerle donatılmıştır. Bazı sucul türlerin (kunduz, nutriya) arka ayakları perdelidir.
• Kuyruk: Kuyruk yapıları da çok çeşitlidir; kısa ve çıplak (bazı sıçanlar), uzun ve tüylü (sincaplar), yassı ve kürek gibi (kunduz) veya dikenli (bazı kirpiler) olabilir.
• Ayırt Edici Özellikler: Kemirgenler, en belirgin olarak sürekli uzayan ve kendini bileyen özel kesici dişleriyle diğer tüm memeli takımlarından ayrılırlar. Tavşanlar ve lagomorflar da kemirme dişlerine sahip olsa da, onların üst çenelerinde dört adet kesici diş bulunurken, kemirgenlerde sadece iki adet bulunur ve ek olarak farklı bir çiğneme hareketine sahiptirler.

• Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Kemirgenler, gezegenimizdeki en başarılı memeli gruplarından biridir. Bu başarı, onların inanılmaz adaptasyon yetenekleri ve özellikle sürekli uzayan kesici dişlerinin sağladığı avantajdan kaynaklanır. Bu dişler sayesinde, çok çeşitli bitkisel materyallerle beslenebilirler ve farklı habitatlarda yuva kurabilirler. Ekosistemde hem bitki materyalini dönüştüren hem de birçok yırtıcı için temel besin kaynağı olarak hayati bir rol oynarlar."

3. Yaşam Biçimi ve Habitat

• Yaşam Tarzı: Kemirgenler takımı içinde çok çeşitli yaşam tarzları görülür. Hem gündüz aktif (sincaplar) hem de gece aktif (fareler, sıçanlar) türler bulunur. Bazı türler yalnız yaşarken (bazı hamsterlar), diğerleri karmaşık sosyal gruplar halinde (çöl fareleri, kapibaralar) yaşar. Yer altında tüneller kazarak yaşayan (kör fareler), ağaçlarda yaşayan (sincaplar), sucul ortamlarda yaşayan (kunduzlar, nutriyalar) ve hatta havada süzülen (uçan sincaplar) türler bulunur.
• Beslenme Davranışı ve Diyeti: Kemirgenlerin çoğu otçuldur (herbivor), ancak birçoğu hepçil (omnivor) beslenme alışkanlığına sahiptir. Diyetleri tohumlar, meyveler, yapraklar, saplar, kökler, kabuklar ve tahıllardan oluşur. Bazı türler böcekleri veya diğer küçük omurgasızları da yiyebilirler. Birçoğu, yiyecekleri kış için veya olumsuz koşullar için depolama alışkanlığına sahiptir.
• Habitat Tercihi: Kemirgenler, Antarktika hariç dünyanın hemen hemen tüm karasal habitatlarında bulunurlar. Çöllerde, tropikal yağmur ormanlarında, tundrada, ormanlarda, dağlarda, sulak alanlarda ve insan yerleşimlerinin en ücra köşelerinde bile yaşayabilirler.
• Üreme ve Yaşam Döngüsü: Kemirgenlerin çoğu, yüksek üreme potansiyeline sahiptir. Kısa gebelik süreleri ve büyük yavru sayıları, popülasyonlarının hızla artmasına olanak tanır. Özellikle küçük boyutlu türlerde yaşam döngüsü kısadır ve birden fazla batın yavru dünyaya getirebilirler. Bu yüksek üreme hızı, onların doğal avcı baskısı ve habitat değişiklikleri karşısında hayatta kalmalarına yardımcı olur.

4. İnsanlarla Etkileşim ve Koruma Durumu

• İnsanlarla Etkileşim: Kemirgenlerin insanlarla etkileşimi oldukça çeşitlidir.
• Zararlılar: Bazı türler (özellikle fareler, sıçanlar) tarım alanlarında ekinlere zarar vererek, gıda depolarını istila ederek ve yapısal hasara neden olarak tarımsal ve ekonomik zararlılar olarak kabul edilir.
• Hastalık Taşıyıcıları: Kuduz, hantavirüs, leptospiroz, veba gibi çeşitli hastalıkların taşıyıcısı olabilirler ve insanlara veya evcil hayvanlara bulaşma riski oluşturabilirler.
• Kaynaklar: Bazı türler (örneğin, kapibara, nutriya) bazı bölgelerde et ve kürk kaynağı olarak kullanılır.
• Bilimsel Araştırma ve Evcil Hayvanlar: Laboratuvar ortamlarında bilimsel araştırmalar (deney hayvanları olarak) için yaygın olarak kullanılırlar. Ayrıca hamsterlar, gine domuzları ve bazı fare türleri popüler evcil hayvanlardır.
• Ekolojik Rol: Ekosistemde tohum yayılımı, toprak havalandırması, bitki örtüsünün kontrolü ve birçok yırtıcı hayvan için temel besin kaynağı olarak hayati ekolojik roller üstlenirler.

• Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi'nin görüşleri: "Kemirgenler, küresel ekosistemlerin temel taşlarından biridir. Sayıca fazla olmaları ve adaptasyon yetenekleri sayesinde, doğal dengeyi sağlayan önemli bir besin kaynağıdırlar. Ancak, bazı türlerin insan faaliyetleriyle etkileşime girerek tarımsal zararlara veya hastalık yayılımına neden olabileceği de bir gerçektir. Bu canlılarla olan ilişkimizde dengeyi bulmak, onların ekolojik rollerini anlamak ve zararları minimize etmek için bilinçli yönetim stratejileri geliştirmek hayati önem taşır."

• Koruma Durumu: IUCN koruma statüsü tür veya alttür bazında yapılan bir değerlendirmedir. Kemirgenler dünyada en yaygın memeli takımıdır. Ancak, kemirgenler takımının içinde nesli tükenme tehlikesi altında olan veya hassas kabul edilen birçok tür de vardır. Habitat kaybı, iklim değişikliği, istilacı türlerin rekabeti ve yerel popülasyonları etkileyen diğer çevresel baskılar, bazı kemirgen türleri için ciddi tehditler oluşturmaktadır. Bu nedenle, her türün kendi koruma durumu ayrı ayrı değerlendirilmelidir. Türkiye kemiricileri özelinde ise IUCN küresel değerlendirmesine göre Mesocricetus auratus, Oryctolagus cuniculus, Microtus irani, Meriones dahli ve Spermophilus citellus nesli tehlike altında olan kemirici türleridir. Türkiye Kemiricileri için ülkeye özel bir IUCN değerlendirmesi henüz yapılmamıştır. Ancak Akdeniz veya Avrupa düzeyinde daha bölgesel değerlendirmeler vardır. IUCN Europe veya IUCN Mediterranean değerlendirmelerinde bit türün statüsü küresel değerlendirmeden farklı olabilir. Örneğin Prometheomys schaposchnikowi için küresel değerlendirme LC, Mediterranean değerlendirmesi ise VU'dur. Europe değerlendirmesi ise yoktur, çünkü bu türün Avrupa'da yayılışı bulunmaz.
• Bilgi ve Araştırma: Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi, Prof. Dr. Mustafa Sözen – Mammalog

Kaynaklar

• Carleton, M. D. 1984. Introduction to rodents. Pp. 255-265 in Anderson, S. and J. K. Jones, Jr. (eds). Orders and Families of Recent Mammals of the World. John Wiley and Sons, N.Y. xii+686 pp.
• Feldhamer, G. A., L. C. Drickamer, S. H. Vessey, and J. F. Merritt. 1999. Mammalogy. Adaptation, Diversity, and Ecology. WCB McGraw-Hill, Boston. xii+563pp.
• Savage, R. J. G. and M. R. Long. 1986. Mammal Evolution, an Illustrated Guide. Facts of File Publications, New York. 259 pp.
• Vaughan, T. A. 1986. Mammalogy. Third Edition. Saunders College Publishing, Fort Worth. vii+576 pp.
• Vaughan, T. A., J. M. Ryan, N. J. Czaplewski. 2000. Mammalogy. Fourth Edition. Saunders College Publishing, Philadelphia. vii+565pp.
• Wilson, D. E., and D. M. Reeder. 1993. Mammal Species of the World, A Taxonomic and Geographic Reference. 2nd edition. Smithsonian Institution Press, Washington. xviii+1206 pp.
• Wilson, D. E., and D. M. Reeder. 2005. Mammal Species of the World, A Taxonomic and Geographic Reference. 3rd edition. Smithsonian Institution Press, Washington. xxxv+2142 pp.
• Mammal Diversity Database. (2025). Mammal Diversity Database (Version 2.3) [Data set]. Zenodo. https://doi.org/10.5281/zenodo.17033774
• Sözen, M, & Çolak, F (2025). An updated checklist of the mammals of Türkiye. Turkish Journal of Zoology 49 (5): 252-280. https://doi.org/10.55730/1300-0179.3232