Acomys cilicicus

Acomys cilicicus, Türkiye'ye özgü (endemik) ve Muridae (Sıçangiller) familyasına ait küçük bir kemirici türüdür. En belirgin özelliği, sırt bölgesinde kirpiye benzer şekilde dikenli kıllara sahip olmasıdır. Çok kısıtlı bir alanda yaşadığı için nesli kritik tehlike altında kabul edilir.

I. Taksonomik Sınıflandırma ve İsimlendirme

SeviyeBilimsel AdıAçıklama / NotTakım (Order)RodentiaKemirgenlerAile (Family)MuridaeSıçangillerCins (Genus)AcomysDikenli Fareler CinsiTür (Species)A. cilicicusAnadolu Dikenli Faresi (veya Çukurova Dikenli Faresi)Latince Anlamıcilicicus, türün yayılış gösterdiği bölgenin antik adı olan Kilikya'ya (Çukurova ve çevresi) atıfta bulunur.Türkçe AdıAnadolu Dikenli Faresi, Türk Dikenli Faresi.Taksonomik DurumTürün taksonomik geçerliliği hakkında geçmişte bazı şüpheler bulunsa da, son moleküler çalışmalar (mtDNA analizi), A. cilicicus'un ayrı bir tür (distinct clade) oluşturduğunu desteklemekte ve A. minous'un kardeş grubu olduğunu göstermektedir. Türkiye'ye endemiktir.

II. Morfolojik ve Ekolojik Özellikler

• Dağılım: Türkiye'ye endemiktir ve yayılış alanı son derece kısıtlıdır (dar menzilli endemik).
• Yayılış Alanı: Akdeniz Bölgesi'nde, özellikle Mersin-Silifke ile Erdemli arasındaki kıyı şeridinde, deniz seviyesinden 510 m rakıma kadar olan bölgede, iki izole popülasyon halinde bulunur. Toplam yayılış alanı yaklaşık 104.5 km2 olarak belirlenmiştir.
• Habitat:
• Akdeniz Makilikleri, Akdeniz çalılıkları ve bu alanlara komşu ormanlık bölgeler.
• Habitatı, yoğun insan baskısı altındadır ve kentleşme, otoyol inşaatları ve tarım alanlarına dönüştürülme tehdidi altındadır.
• Fiziksel Özellikler:
• "Dikenli Fare" Özelliği: Sırtında ve yanlarında, kirpi dikenlerine benzeyen sert, kalın kıllar (dikenler) bulunur. Bu dikenler, onu yırtıcılardan koruyan temel adaptasyonudur.
• Kuyruk: Tüysüz ve sert pullarla kaplıdır.
• Davranış:
• Sosyal Yaşam: Sosyal hayvanlardır ve mümkün olduğunca gruplar halinde dolaşırlar.
• Beslenme: Tıpkı diğer fareler gibi omnivordur (hepçil), yani ne bulurlarsa yerler (bitki materyali, tohumlar ve böcekler).
• Üreme: Dikenli farelerin birçoğu (Acomys cinsi) yavrularını yüksek gelişimli (doğduktan kısa süre sonra görmeye başlayan ve hızla hareket edebilen) olarak dünyaya getirir.

III. Korunma Durumu (IUCN Red List)

Acomys cilicicus'un mevcut IUCN Kırmızı Listesi'ndeki durumu Kritik Tehlikede (Critically Endangered - CR) olarak önerilmiştir ve kabul edilmektedir (IUCN 2.3).

• Durumun Açıklaması:
• Tür, çok dar bir coğrafi alana (<5000 km2) sahiptir.
• Son 20 yılda popülasyonunda keskin bir düşüş ( azalma) tespit edilmiştir.
• Temel Tehditler: Kentleşme, yeni otoyol inşaatları, taş ocağı geliştirilmesi, Akdeniz çalılıklarının tarım alanlarına dönüştürülmesi ve ağaçlandırma faaliyetleri nedeniyle habitat kaybı ve habitat kalitesindeki düşüş.
• Korunma Gereği: Bu kritik durum, türün korunması için acilen bir Koruma Eylem Planı hazırlanmasını gerektirmektedir.

IV. Yanlış Bilinen ve Doğru Bilinen Mitolojik ve Ekolojik Bilgiler

Bu başlık altındaki bilgiler, Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi referansı ile sunulmuştur:

• YANLIŞ (Diken Koruma Miti): Dikenli farelerin dikenleri, kirpinin dikenleri kadar etkili bir savunma sağlar ve onları tüm yırtıcılardan korur.
• Gerçeklik: Hayır. Ahmet Taşçı'nın gözlemlerine göre, Acomys'un dikenleri, kirpininki kadar büyük ve sert değildir; daha çok kalın, sert kıllar şeklindedir. Ana savunma mekanizması, kirpideki gibi top şeklinde küçülmek yerine, dikenlerin bir kısmı yırtıcının ağzına takılıp kalsa bile derisinin hızla yırtılıp kaçabilmesidir (deri yırtılması adaptasyonu). Bu adaptasyon, dikenlerin sağladığı pasif korumadan daha çok, hızlı bir kaçış taktiğidir.
• DOĞRU (Küresel Ölçekte Hassasiyet Gerçeği): Acomys cilicicus, Türkiye'nin en küçük yayılış alanına sahip endemik memeli türlerinden biridir.
• Gerçeklik: Evet. 104.5 km2 gibi son derece kısıtlı bir alanda, izole popülasyonlar halinde yaşaması, bu türü küresel yok oluş riskine karşı aşırı hassas kılmaktadır. Yayılış alanındaki tek bir büyük yapılaşma projesi, türün tamamının geleceğini tehdit edebilir.
• Folklorik Bilgi: Anadolu Dikenli Faresi, antik Kilikya (Çukurova) bölgesinin kayalık ve makilik arazileriyle ilişkilendirilmiş ve "Kayaların Gizli Koruyucusu" figürüyle anılmıştır. Dikenli yapısı nedeniyle, yerel halk inançlarında onunla teması olanların hastalıklardan veya kötü ruhlardan korunduğuna dair efsaneler mevcuttur. Dikenleri, zorlu Akdeniz doğasına uyumun ve dayanıklılığın sembolü olarak görülmüştür.

Kaynakların Geniş Kapsamlı Derlemesi

Ahmet Taşçı – Yaban Hayatı Bilimcisi

Kullanılan Harici Kaynaklar

• TR Dizin & TÜBİTAK Dergileri (Çetintaş ve ark., 2017): Türün endemik ve dar menzilli olduğu, güncel yayılış alanı (104.5 km2, Silifke-Erdemli), popülasyon azalma hızı () ve bu verilere dayanarak önerilen Kritik Tehlikede (CR) IUCN statüsü.
• Vikipedi (Anadolu dikenli faresi): Türün genel tanımı, sırtındaki dikenli kıllar, sosyal yapısı ve endemik oluşu.
• ResearchGate (2023): mtDNA analizi ile türün taksonomik geçerliliğinin desteklenmesi ve kardeş tür ilişkisi (A. minous).
• Genel Biyolojik Veriler: Habitatı (Akdeniz makilikleri), temel tehditleri (kentleşme, tarım) ve korunma ihtiyacı.