Aquila heliaca
Aquila heliaca – Şah Kartal
(İngilizce: Eastern Imperial Eagle)
Bilimsel Sınıflandırma
- Alem: Animalia
- Şube: Chordata
- Sınıf: Aves
- Takım: Accipitriformes
- Familya: Accipitridae
- Cins: Aquila
- Tür: Aquila heliaca (Savigny, 1809)
Doğal Dağılım ve Habitat
Şah kartalı, Doğu Avrupa’dan Orta Asya’ya uzanan bozkır ve orman-bozkır kuşağında yayılış gösterir.
- Kışlama alanları: Ortadoğu, Hindistan, Arap Yarımadası ve Afrika'nın kuzeydoğusu
- Türkiye: Trakya, Orta Anadolu ve Doğu Anadolu’da nadir üreyen bireyler gözlenir; kış göçmeni olarak daha yaygındır.
Habitat tercihleri:
- Ağaçlık bozkırlar
- Seyrek orman içi açıklıklar
- Sulak alan kenarları
- Tarım alanlarına yakın doğal araziler
- Yüksek ağaçların bulunduğu açık manzara hâkim bölgeler
Tanımlayıcı Özellikler
- Boy: 72–84 cm
- Kanat açıklığı: 190–215 cm
- Ağırlık:
- Erkek: 2.5–3.5 kg
- Dişi: 3.5–5 kg
- Tüy rengi:
- Genel olarak koyu kahverengi
- Ense tüyleri açık krem–altın sarısı tonlarda
- Üst kanat örtüsünde beyaz “omuz lekesi” karakteristiktir
- Göz: Kahverengi
- Bacaklar: Sarı, tüylerle kaplı
- Uçuş: Güçlü, doğrudan ve süzülerek
Davranış ve Ekoloji
- Beslenme:
- Tavşan, yer sincapları, kemirgenler, sürüngenler, kuşlar (özellikle su kuşları)
- Zaman zaman leş ile de beslenebilir
- Avlanma tarzı:
- Yüksekten süzülerek gözlem yapar, ardından yere dalış
- Yuvalama:
- Genellikle yüksek ağaçlarda geniş yuvalar kurar
- Aynı yuvayı yıllarca kullanabilir
- Üreme dönemi: Mart–Haziran
- Dişi genellikle 2 yumurta bırakır
- Cainism (bir yavrunun diğerini öldürmesi) sık görülür
- Kuluçka süresi: ~43 gün
🧭 Göç Davranışı
- Kısmen göçmendir.
- Orta Asya ve Türkiye’nin kuzeydoğusundaki bireyler kışın güneye göç eder
- Anadolu’daki bazı popülasyonlar yerleşik kalabilir
- Göç dönemleri:
- Sonbahar: Eylül–Ekim
- İlkbahar: Mart–Nisan
Korunma Durumu
- IUCN Statüsü: VU (Vulnerable – Hassas)
- Avrupa’da en hızlı azalan kartal türlerinden biridir.
Başlıca tehditler:
- Elektrik hatlarıyla çarpışmalar ve elektrik çarpması
- Yasadışı avcılık ve zehirli yem kullanımı
- Habitat kaybı (tarım ve yapılaşma baskısı)
- Yumurtaların ve yavruların kaçak toplatılması
- Göç yollarında tüfekle vurulma
İnsana Zararlılık Durumu
- İnsanlar için tehlikeli değildir.
- Evcil hayvanlara saldırmaz; avlandığı canlılar çoğunlukla yabanidir
- Tarım için dolaylı olarak faydalıdır (kemirgen popülasyonlarını sınırlar)
Zehirlilik Durumu
- Zehirli değildir.
- Vücudunda veya dışkısında toksik madde bulunmaz
- Zehirli yılanlarla karşılaşsa bile biyolojik olarak zehir biriktirmez
- Ancak besin zinciri üzerinden ikincil zehirlenmeye açık olabilir (örneğin fare zehiri almış kemirgenleri tüketmek)
İlk Yardım ve Tıbbi Müdahale
- Temas genellikle doğrudan olmaz, ancak yaralı birey kurtarılıyorsa:
- Kalın deri eldivenle tutulmalı
- Pençe ve gaga oldukça güçlüdür; çizik ve yırtık oluşturabilir
- Yaralanma durumunda:
- Yarayı bol su ve sabunla yıkayın
- Antiseptik uygulayın
- Gerekirse tetanoz kontrolü yapılmalıdır
- Kuş, yetkili yaban hayatı merkezine teslim edilmelidir
Latince Adının Etimolojisi
- Aquila: Latince “kartal”
- heliaca: Yunanca “heliakos” (güneşe ait); muhtemelen ensesindeki altın sarısı tüylerden esinlenilmiştir → “Güneş kartalı” veya “altın başlı kartal”
Ekolojik Rol ve Bilimsel Önemi
- Orta düzey ve büyük avcı türlerin kontrolünde ekolojik dengeyi sağlar
- Av popülasyonları üzerinden bozkır sağlığının göstergesidir
- Göç eden bireyler, iklim değişikliğinin etkilerini izlemek için biyogöstergedir
- GPS izleme projeleriyle göç yolları ve ölüm nedenleri ayrıntılı şekilde araştırılmaktadır
Kaynakça
BirdLife International. (2023). Aquila heliaca species factsheet – https://www.birdlife.org
Meyburg, B.-U. et al. (2012). “Satellite tracking of Aquila heliaca.” Journal of Ornithology.
Cramp, S. & Simmons, K.E.L. (1980). The Birds of the Western Palearctic Vol. II. Oxford University Press
- IUCN Red List (2023): Aquila heliaca – https://www.iucnredlist.org/species/22696029/192239160
- Türkiye Kuş Gözlem Derneği – Kuşbank
- Avifauna of Turkey – Biodiversity Database, TÜBİTAK
