Dipturus batis

Dipturus batis, Rajiformes takımında, Rajidae familyasına (Gerçek Vatozlar) ait, Kuzeydoğu Atlantik ve Akdeniz'in devasa vatoz türlerinden biridir. Yaygın olarak Bayağı Vatoz olarak anılsa da, güncel taksonomi bu ismi, Yassı Vatoz (Dipturus batis - Flapper Skate) ve Mavi Vatoz (Dipturus flossada - Blue Skate) olmak üzere iki ayrı türü içeren bir tür kompleksi olarak ele almaktadır. Bu türler, hem boyutları hem de Akdeniz'deki yok oluşları nedeniyle bilimsel olarak büyük önem taşımaktadır.

1. Genel Bilgiler ve Taksonomik Konum

Bu tür kompleksi, Atlantik'in en büyük vatozlarından biriydi. Geç olgunlaşma ve çok düşük üreme hızı nedeniyle, tüm tarihi dağılım alanlarında yoğun balıkçılık baskısına karşı son derece savunmasız kalmışlardır.

Taksonomik Durum Notu: Her ne kadar bilimsel literatürde ayrılmış olsalar da, geçmişteki yayılım ve balıkçılık verileri genellikle bu iki türü tek bir varlık olarak kaydettiği için, koruma statüleri ve tehditleri genellikle birlikte değerlendirilir.
Dağılım ve Akdeniz'deki Durumu: Tarihsel olarak Kuzeydoğu Atlantik'ten Akdeniz'in batısına kadar yayılırdı. Türkiye ve Doğu Akdeniz'de çok nadir, düzensiz gözlemler dışında, türün bölgede işlevsel olarak soyu tükenmiş (functionally extinct) olduğu kabul edilmektedir.

Taksonomik sınıflandırması şöyledir:

Âlem (Kingdom): Animalia (Hayvanlar)
Şube (Phylum):: Chordata (Kordalılar)
Sınıf (Class):: Chondrichthyes (Kıkırdaklı Balıklar)
Takım (Order):: Rajiformes (Vatozlar Takımı)
Aile (Family):: Rajidae
Cins (Genus):: Dipturus
Tür Kompleksi: Dipturus batis / Dipturus flossada

2. Fiziksel Özellikler ve Morfoloji

Boyut (Ayırt Edici Özellik): Yaşayan en büyük vatoz türlerindendir. Toplam uzunluğu 2.85 metreye, ağırlığı ise 100 kg'ın üzerine ulaşabilir.
Vücut Şekli: Diski belirgin bir eşkenar dörtgen (diamond) şeklindedir ve kanatları geniştir.
Burun ve Kuyruk: Burnu uzun ve sivridir. Kuyruğu vücut diski kadar uzun, silindirik ve kalındır. Kuyruğun ucuna yakın iki adet küçük sırt yüzgeci bulunur.
Deri: Vücudun üst kısmı pürüzsüz değildir; sırt yüzeyinde ve kuyrukta küçük, keskin dermal dikenler (tüberküller) bulunur.
Üreme Şekli (Kritik Özellik): Diğer Dipturus türleri gibi bu vatozlar da yumurta bırakır (ovipardır). Yumurtaları çok büyük, dikdörtgen, kalın ve köşelerinde ipliksi uzantıları olan siyah kapsüllerdir (Denizkızı Cüzdanı - Mermaid's Purse).

3. Ekolojik ve Biyolojik Davranışlar

Habitat: Bentiktir (dipte yaşar). Kıyısal sığ sulardan, kıta sahanlığı ve üst yamacın derinliklerine kadar (10 ila 600 metre) kumlu ve çamurlu deniz tabanlarında bulunur.
Davranış: Dipte pusu kuran bir avcıdır. Genellikle kuma gömülü olarak bekler veya yavaşça dipte süzülür.
Diyet: Diyeti; başta kemikli balıklar olmak üzere kabuklular, yengeçler ve diğer bentik omurgasızlardan oluşur.
Yaşam Döngüsü (Kritik Faktör): Biyolojik olarak en hassas kıkırdaklı balıklardan biridir. Cinsel olgunluğa çok geç yaşta (10-15 yaş civarında) ulaşır ve üreme döngüleri çok uzundur. Bu, balıkçılık baskısına karşı popülasyonlarının toparlanmasını neredeyse imkansız hale getirmiştir.

4. Koruma Durumu ve Akdeniz'deki Yok Oluşu

Küresel Koruma Durumu: Dipturus batis kompleksi, IUCN tarafından küresel olarak "Kritik Tehlike Altında" (Critically Endangered - CR) sınıflandırılmıştır.
Ana Tehditler: Büyük boyutu, dipte yaşama alışkanlığı ve yavaş yaşam döngüsü nedeniyle, dip trolü, fanyalı ağlar ve uzun olta balıkçılığının uygulandığı alanlarda sıklıkla ve yüksek oranda yan av (bycatch) olarak yakalanmıştır.
Akdeniz'deki Durum (Tragedi): Tür, Akdeniz'deki kıyısal suların yoğun olarak avlanması ve habitat kaybı nedeniyle popülasyonunu sürdüremez hale gelmiştir. 20. yüzyılın sonlarından itibaren Akdeniz'in büyük bir bölümünde ekolojik olarak yok olmuş ve nadir, doğrulanmamış gözlemler dışında neredeyse hiç görülmemektedir.

Araştırma: Ahmet Taşçı Yaban Hayatı Bilimcisi

Kaynaklar:
Compagno, L. J. V. (1984). FAO Species Catalogue. Vol. 4. Sharks of the World. FAO Fisheries Synopsis No. 125, Vol. 4, Part 2.
Froese, R. and D. Pauly. Editors. (2024). FishBase. World Wide Web electronic publication.
Serena, F. (2005). Field Identification Guide to the Sharks and Rays of the Mediterranean and Black Sea. FAO.
Dulvy, N. K., & L. D. (2020). Dipturus batis. The IUCN Red List of Threatened Species 2020.
Not: Bayağı Vatozun Akdeniz'deki dramatik yok oluşu, ekosisteme verdiğimiz zararı gösteren en acı örneklerden biridir. Bu durum, özellikle kıkırdaklı balıklar için sürdürülebilir balıkçılık yönetimi ve koruma alanları oluşturmanın ne kadar hayati olduğunu ortaya koymaktadır.
Fotoğraf: https://www.inaturalist.org/photos/38263702